“Trời, Non, Nước | Allusive Panorama” là triển lãm hồi cố thứ hai, cũng là triển lãm có quy mô lớn nhất từng được tổ chức cho các tác phẩm tranh của vua Hàm Nghi tại Việt Nam. Triển lãm sẽ trưng bày hơn 20 tác phẩm, quy tụ từ 10 bộ sưu tập tư nhân. Dưới đây là bài phỏng vấn giám tuyển Ace Lê xung quanh công tác chuẩn bị triển lãm, đồng thời cũng cung cấp góc nhìn chuyên môn sâu sắc và những thông tin hữu ích về tài năng hội hoạ của vua Hàm Nghi.

Thưa anh, để những tác phẩm của vua Hàm Nghi được hồi hương, bản thân anh đã dành bao nhiêu thời gian để ra quyết định sẽ bắt tay thực hiện dự án này? Và câu chuyện khởi đầu có bắt nguồn từ cơ duyên nào?

Sau chuỗi triển lãm giám tuyển cùng với Sotheby’s, tôi đã có dự định làm tiếp một chuỗi triển lãm nữa, lần lượt soi rọi theo từng giai đoạn của mỹ thuật Đông Dương. Bên cạnh Lê Văn Miến, vua Hàm Nghi là người tiên phong trong việc thực hành hội họa theo lối hàn lâm phương Tây, mở ra buổi bình minh cho dòng mỹ thuật Đông Dương độc đáo. Bản thân tôi đã học và công tác ở Singapore gần 20 năm, và được chứng kiến cách người Singapore đã thành công thế nào trong công cuộc kể lại câu chuyện về dòng tranh Nam Dương (“Nanyang”) của họ, một sự kết hợp giữa lối vẽ sơn dầu của người Anh và thủy mặc của người Hoa. Song song với dòng chảy này, chúng ta có hội họa Đông Dương giao thoa giữa mỹ thuật hàn lâm Pháp và cách tiếp cận thấm đẫm văn hóa Việt. Và vua Hàm Nghi là ví dụ tiên phong và điển hình cho lối tiếp cận đó, tiếp thu mà không hòa tan, vẫn giương cao được ngọn cờ bản địa theo cách của mình. 

Đội ngũ Art Republik và tôi cũng rất may mắn khi được tiếp xúc và trò chuyện cùng tiến sĩ Amandine Dabat, hậu duệ đời thứ năm của ngài, người đã dành cả công trình tiến sĩ của mình để nghiên cứu và giúp ấn định lại vị trí quan trọng này cho vua Hàm Nghi trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam. Khi chia sẻ ý tưởng làm triển lãm, chúng tôi bắt nhịp của nhau rất nhanh, và chị Amandine đã nhận lời làm đồng giám tuyển cùng tôi trong dự án này. Hơn một năm trước, Trung tâm Cổ vật Cung đình Huế đã tổ chức triển lãm đầu tiên về cuộc đời vua Hàm Nghi, và có trưng bày hình ảnh những bức tranh của ông. Đây sẽ là lần đầu tiên 20 tác phẩm thật của vua được triển lãm cho công chúng vào xem, và việc hợp tác với Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế là một quyết định tất yếu, bởi sẽ không có địa điểm nào phù hợp hơn cho việc triển lãm này bằng chính nơi ở cũ của ngài. Nhân đây, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế và Viện Pháp tại Việt Nam đã hỗ trợ, đồng hành với dự án xuyên suốt từ những ngày đầu.

Để có thể tiến hành triển lãm “Trời, Non, Nước”, anh và đội ngũ đã mất bao nhiêu thời gian để tìm kiếm, tổng hợp, làm việc với các nhà sưu tầm (NST), cũng như kêu gọi các đối tác cùng đồng hành với Art Republik để hơn 20 tác phẩm quý sắp tới đây của vua Hàm Nghi được hồi hương và ra mắt công chúng tại Điện Kiến Trung?

Từ khi hoạch định, chúng tôi đi tương đối nhanh, gói gọn công tác chuẩn bị trong hơn một năm vừa qua. Biết được tính chất phi lợi nhuận của dự án, các đối tác đều sẵn lòng hỗ trợ hết mình nên công việc tương đối suôn sẻ. Gần 10 nhà sưu tập đã đồng ý cho mượn tranh từ khắp 3 miền đất nước. Và cùng với chúng tôi, họ đã bỏ nhiều tài nguyên, công sức làm việc với những chuyên gia đầu ngành về công tác phục chế tranh (studio phục chế Tủ Thời Gian của chuyên gia Hiền Nguyễn), tìm lại những chiếc khung cổ phù hợp với giai đoạn lịch sử (cố vấn về khung QFrame), hay sử dụng đội ngũ art-handling (Tree100) được đào tạo bài bản để lập biên bản hiện trạng khi giao nhận. 

Như những triển lãm trước, tôi luôn cố gắng thực hành theo chuẩn trưng bày của những bảo tàng quốc tế để giữ được tính chuyên nghiệp và tôn trọng khán giả hết mức có thể. Đây cũng là lần đầu tiên tôi có dịp làm triển lãm trong không gian một di tích quốc gia, và phải đáp ứng cả những điều kiện chặt chẽ trong việc bảo vệ kết cấu và nội thất của không gian. Một ví dụ nhỏ: theo chuẩn bảo tàng quốc tế, nhất thiết phải có điều hòa nhiệt độ để đảm bảo ổn định cho công tác bảo quản tranh, nên việc lên phương án kỹ thuật lắp điều hòa (cùng đối tác REETECH) trong không gian nào, như thế nào là một bài toán không dễ. Thêm nữa, chúng tôi chọn mùa xuân cho triển lãm, vì bút danh của vua Hàm Nghi là “Tử Xuân” (con trai của mùa xuân), và đây chính là thời điểm có lượng du khách cao nhất tới thăm Điện Kiến Trung với khoảng 7,000-10,000 người mỗi ngày. Đây sẽ là thách thức lớn nhất với đội ngũ quản lý triển lãm, phải cân bằng giữa an ninh cho tranh và trải nghiệm của khách thăm viếng.

Vậy trong số các tác phẩm của vua Hàm Nghi xuất hiện trong triển lãm lần này, tác phẩm nào đã khiến anh và đội ngũ mất nhiều thời gian tìm kiếm và thuyết phục NST đồng ý cho mượn nhất? 

Tất cả các tranh trong triển lãm đều đã được các nhà sưu tập đấu giá và hồi hương trong những năm qua. Việc xác tín không khó, do các nhà đấu giá ở Pháp trước đó đều đã mời TS Amandine làm cố vấn thẩm định. Tuy nhiên, hầu hết các bức tranh xuất hiện trên thị trường đều là tranh của vua vẽ ở Pháp, trong khi như chúng ta biết, ngài dành phần lớn thời gian lưu đày ở Algérie. Mạch giám tuyển cần thể hiện toàn diện được sự nghiệp sáng tác của ngài, nên tôi đã tương đối vất vả trong việc đi tìm các bức tranh được vẽ ở châu Phi. Rất may mắn, cuối cùng tôi cũng tìm được 3 tác phẩm của 3 nhà sưu tập khác nhau. Trong đó, đặc biệt nhất có lẽ là bức “Vue de la résidence d’ El Biar (Quang cảnh dinh thự El Biar)” (1901). Bức tranh là một trong số hiếm những tác phẩm về kiến trúc của dinh thự Cây thông (Villa des Pins). 

Giữa cái nóng mùa hè của Algérie, vua Hàm Nghi dựng giá vẽ trên một cánh đồng để vẽ lại nơi ở của mình. Hình ảnh cây được đặt ở tiền cảnh là đặc trưng trong tranh của vua Hàm Nghi. Sử dụng đa sắc độ của tông màu nâu đất, vua Hàm Nghi đã bắt được những hiệu ứng của ánh nắng chói chang chiếu lên cánh đồng. Cây đại thụ này mang đến một bóng râm dễ chịu. Những nhánh cây của nó vươn khỏi dinh thự ở hậu cảnh, tạo nên lớp chắn bảo vệ cho dinh thự màu trắng đang ngập chìm trong nắng. Bức tranh này cũng chính là quà tặng của công chúa Như Lý (con gái thứ của vua Hàm Nghi, cụ của TS Amandine) cho người trợ tá của mình.

Theo tôi được biết, vào năm 1904, sau khi chiêm ngưỡng các tác phẩm của Paul Gauguin ở Paris, ông được truyền cảm hứng bởi những mảng màu phẳng với sắc thái rực rỡ. Từ đây, vua theo đuổi trường phái ấn tượng và hậu ấn tượng. Anh có thể chia sẻ cụ thể hơn về trường phái này khi xuất hiện trong vài tác phẩm tiêu biểu của vua Hàm Nghi sắp tới? Và ngoài ra, còn có nghệ sĩ nào khác ảnh hưởng đến phong cách hội hoạ của vua Hàm Nghi?

Đúng thế, Hàm Nghi đã có một mối quan hệ bằng hữu với Paul Gauguin và các nghệ sĩ khác cùng thời. Ngài học vẽ dưới sự hướng dẫn của họa sĩ Marius Reynaud và học điêu khắc từ Auguste Rodin, đều là những tên tuổi trên họa đàn Pháp bấy giờ. Phong trào Ấn tượng và Hậu Ấn tượng là chương khởi đầu cho mỹ thuật hiện đại châu Âu, khi các nghệ sĩ rời bỏ sự cứng nhắc của khung kỹ thuật hàn lâm cổ điển để chạy theo việc nắm bắt những cảm hứng nhất thời. Họ sử dụng phương pháp vẽ trực họa (en plein air) và lưu động, để có thể thể hiện cảm xúc tại chỗ thay vì trau chuốt nhiều tháng trong xưởng. Ta hãy ngắm bức “A l’orée du bois (Bên rìa rừng)” (1910): Vua Hàm Nghi chơi đùa với ánh nắng rọi xuyên qua những tán lá của một cây lớn nằm ở bìa rừng, hắt những đốm sáng xuống mặt đất, thảm cỏ và con đường, tạo nên sự tương phản, khiến cho bức tranh có không khí thân mật và ấm áp. Màu vàng của lá trên cây đối thoại với màu vàng của nắng dưới đất, và người xem cũng tự thấy mình là một phần của cuộc đối thoại ấy. Họa sĩ dẫn dắt ta vào góc nhìn riêng tư của ông về khu rừng – cũng là một góc tâm hồn mình, truyền tải cách mà một chiếc lá cũng có thể khiến ông ngẩn ngơ.

Hay như tác phẩm “Berge arborée (Lac Léman) – Bờ rừng (hồ Geneva) (khoảng 1920)”, đây là một trong những bức tranh cuối cùng của vua Hàm Nghi, và hồ Geneva đã trở thành một trong những chủ thể yêu thích nhất của vua Hàm Nghi sau khi ông đã dành vài mùa hè ở Évian. Hãy để ý cách ông nắm bắt một khoảnh khắc của ánh nắng chiều tà rọi qua mặt hồ, khiến hàng cây đổ bóng xuống vệ cỏ. Dường như chỉ vài phút sau, những bóng cây ấy sẽ di chuyển và tan biến. Phải chăng, đây là một ẩn dụ về chương cuối của một kiếp người, qua bao thăng trầm vẫn nhìn ra được vẻ đẹp trong từng khoảnh khắc đã, đang và sắp vụt trôi?

Có một điều mà chúng ta dễ nhận thấy ở các sáng tác của vua Hàm Nghi, đa phần tranh vẽ thiên nhiên có màu tím, xám, xanh dương và vàng… Phải chăng vì nỗi cô đơn quê nhà và cảm thức về sự buồn bã khi đối diện với thiên nhiên đã khiến cho ông dùng những gam màu này? Hay còn lý do gì khác, thưa anh?

“Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”, nên kể cả với những khán giả chưa biết gì nhiều về hội họa, các bạn cũng sẽ cảm nhận được một nỗi buồn dài trong tranh vua Hàm Nghi, khi thì đau đáu, lúc lại man mác. Đó cũng là lý do tôi chọn tựa đề “Trời, non, nước” cho triển lãm, lấy cảm hứng từ tứ thơ của Bà Huyện Thanh Quan trong “Qua Đèo Ngang”. Vua Hàm Nghi, bây giờ nhìn lại chúng ta mới vinh danh cho ngài là anh hùng dân tộc, nhưng khi còn sống, ngài đã trải qua cuộc bể dâu ghê gớm, với kết cục là số phận bị lưu đày nơi đất khách. Xa quê khoắc khoải và bị thực dân Pháp kiểm soát mọi lá thư, bức họa, vua Hàm Nghi không được phép thể hiện rõ rệt khung cảnh Việt Nam trong tranh mình, vì nhà cầm quyền e sợ ngài giấu những mật mã ngầm ở trong đó và liên lạc với phong trào Cần Vương trong nước. Cách duy nhất để vua Hàm Nghi thể hiện nỗi nhớ quê hương là thông qua bảng màu và bố cục đặc trưng của đồng quê Việt. Như ở bức “Vue de la résidence d’ El Biar (Quang cảnh dinh thự El Biar)” (1901), nhà vua vẽ cây đại thụ đứng trước cánh đồng, tương tự như bố cục cây đa đầu làng thân thuộc với quê Việt. Đây đại thụ tỏa bóng mát cho dân làng và khách thập phương, cũng như người đứng đầu một nước. Đức vua trong cảnh lưu đày, nhìn mỗi mảng trời, rặng cây, khúc sông, đều tràn ngập tâm tư, trăn trở mà chỉ có người đứng ở cương vị ấy mới hiểu được: “Một mảnh tình riêng, ta với ta.”

Họa sĩ Đặng Mậu Tựu nhận định vua Hàm Nghi sinh ra để làm họa sĩ. “Cần đưa cựu hoàng Hàm Nghi vào trong dòng chảy của mỹ thuật nước nhà” – Trong thời gian tới, sau triển lãm “Trời, Non, Nước”, anh và Art Republik có kế hoạch gì để tiếp tục giới thiệu sự nghiệp đồ sộ của vua Hàm Nghi đến với công chúng không, thưa anh?

Đúng vậy, vua Hàm Nghi là một trong hai nhân vật mở đầu cho buổi bình minh mỹ thuật hiện đại Việt Nam, và cần được ghi nhận xứng đáng với vai trò và đóng góp của mình. Trong nền kinh tế vị Tây phương và vị thị trường, vua Hàm Nghi và các tác phẩm của ngài đã bị lãng quên một thời gian dài, và bây giờ là lúc chúng ta có cơ hội kể lại câu chuyện lịch sử và lịch sử mỹ thuật bằng chính ngôn ngữ và góc nhìn bản địa của mình. Sau dự án ra mắt tại Huế, Art Republik và cá nhân tôi rất mong muốn được tiếp tục kể câu chuyện hội họa của vua Hàm Nghi ở khắp đất nước mình.

Xin cảm ơn những chia sẻ thú vị của anh!

—

Triển lãm hội hoạ “Trời, Non, Nước | Allusive Panorama” do tạp chí Art Republik Việt Nam phối hợp cùng Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế và Viện Pháp tại Việt Nam tổ chức, sẽ diễn ra từ ngày 25 tháng 3 và kéo dài 2 tuần tại Điện Kiến Trung, Huế. Tuần lễ triển lãm cũng được diễn ra đồng thời với khoảng thời gian Huế vinh dự đăng cai Năm Du lịch Quốc gia, kết hợp với Festival Huế 2025, kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng tỉnh (26/03/1975 – 26/03/2025) và chào mừng Huế trở thành thành phố trực thuộc Trung ương.

Bên cạnh đó, dự án còn có sự đồng hành từ các thương hiệu: HDBank, VNPAY, CARA Lighting, IMGH, REETECH, PDA cùng một vài đơn vị khác.   

Bài: Thuỳ Anh