Tô Bích Hải: Dặm dài tìm về nguồn cội

Triển lãm hồi cố “Nguồn cội” của nghệ sỹ Tô Bích Hải điểm lại những giai đoạn sáng tác nổi bật của bà trong những năm tháng xa xứ tại Pháp. Thực hành của bà trải dài trên nhiều chất liệu: sơn dầu, màu nước, điêu khắc gỗ,v.v.

Tô Bích Hải (sinh năm 1947) là một nghệ sĩ người Tày mang trong mình ký ức về một miền biên viễn đầy biến động. Từ tuổi thơ ở Móng Cái, trải qua cuộc di cư vào Nam năm 1954, đến những năm tháng học tập và định cư tại Thụy Sĩ, Pháp, cuộc đời bà là một hành trình giao thoa văn hóa đầy thăng trầm. Ban đầu theo đuổi hội họa cổ điển, bà dần chuyển hướng sang khám phá các chất liệu và hình khối, đồng thời tái kết nối với các tín ngưỡng dân gian. Biến cố sức khỏe đã thúc đẩy bà sáng tạo những tác phẩm mang đậm dấu ấn cá nhân, kết hợp yếu tố tâm linh và huyền bí. Các tác phẩm của bà đã được trưng bày tại nhiều bảo tàng quốc tế uy tín, khẳng định vị thế của một nghệ sỹ độc đáo và giàu cảm xúc.

Bước vào không gian triển lãm, sự chú ý của người xem đổ dồn về loạt tranh “Nguồn cội” khổ lớn với những thân cây sừng sững, được bố trí cao kịch trần. Các rễ cây bện chặt xung quanh thân cây, như những nơ-ron thần kinh liên kết chặt chẽ với nhau, tạo nên những lõi ký ức mới, hoặc cũng có thể là mạch nguồn tìm lại những ký ức cũ. Hành động ngước lên khi xem tranh, như nói về một cảm giác khó có thể với đến, khó nắm bắt của những ký ức, những câu chuyện, những truyền thống len lỏi trong xã hội hiện đại đang dần vuột khỏi tầm với của mỗi người. Trong nỗ lực đi tìm về cội nguồn của chính mình, Tô Bích Hải có lẽ cũng từng có những cảm giác trăn trở, vô định khi men theo những dấu vết phân mảnh của những kỉ niệm.

Lấy cảm hứng từ những áng thơ của đại thi hào Nguyễn Du, Tô Bích Hải phác nên loạt tác phẩm “Lắng nghe đá thì thầm”. Hình ảnh những sinh vật phiêu du trong những bờ rừng, lùm cây, qua những mảnh đất khô cằn, hiện lên như những giấc mơ, lúc mờ lúc rõ đều được bà khắc họa khéo léo. Nét than chì như cây la bàn chỉ lối, dẫn người xem qua những đoạn đường gấp khúc, lắt léo, gồ ghề. Đúng với tinh thần “người truyền mộng”, các sự kiện xảy ra trong tranh một không đi theo một tuần tự nhất định; các sinh vật có vẻ ngoài siêu thực, khác lạ như những nhân vật cổ tích.

Loạt tác phẩm “Lắng nghe cây than thở” tiếp nối những suy tư của nghệ sỹ về những gì sơ khởi nhất của thiên nhiên. Những dáng hình trong tranh bà, từ con người đến cây cối và động vật, dường như được sinh ra từ cùng một nguồn cội, cùng một chất liệu. Sự trần trụi và thô ráp trong hình thái của các thực thể thể hiện qua những đường vân gỗ, những tế bào liên kết chặt chẽ, tạo nên một tổng thể hài hòa và bền vững, như những bó cơ đang căng tràn nhựa sống.

Kết nối của Tô Bích Hải với thiên nhiên thể hiện mạnh mẽ qua các loạt tranh về cây cối và hoa quả. Loạt tranh lát cắt của các loại quả tưởng chừng đơn giản, nhưng lại là lời bộc bạch mộc mạc của người nghệ sỹ. Khi nói về nguồn cội, ta truy tìm về những gì cốt lõi nhất. Những loại quả nhiệt đới, gắn bó với sinh hoạt hằng ngày được soi chiếu từ bên trong. Những bức tranh tĩnh vật về các loại củ quả, vừa là một lối tiếp cận cổ điển lại tạo ra góc nhìn mới, gần gũi với khán giả. 

Loạt tượng điêu khắc “Totem” là một khảo cứu của Tô Bích Hải về vật thiêng trong những truyền thống dân gian của các dân tộc miền núi. Những vật thiêng là nơi cư ngụ của những linh hồn, niềm tin về đấng trên cao, bao bọc, che chở cho người dân. Quá trình đúc, đẽo, khắc như một hành vi mày mò, truy vết những dấu ấn của thời gian trên những vật thiêng. Việc mô phỏng lại vật thiêng như một cách nghệ sỹ tạo nên một đức tin riêng, tạo ra phiên bản về nguồn cội của riêng mình. 

Cái tên “Nguồn cội”, cũng chính là mạch giám tuyển của triển lãm. Từ những thân cây, ngọn lá, loại quả được mô tả chân thực, tới những giấc mộng về được chắp nối từ các tầng ký ức của người nghệ sỹ. Những chân dung trẻ thơ như một lăng kính soi chiếu những trải nghiệm về quê hương, để rồi hiện thân cuối cùng là những điêu khắc vật tổ, hội tụ tất cả những quan sát, chiêm nghiệm, niềm tin và nỗi nhớ quê hương của Tô Bích Hải. Không gian như một kho lưu trữ, giúp người xem dễ dàng bóc tách, bắt nhịp và cảm nhận đầy đủ từng tầng, từng lớp của một “nguồn cội”.

Triển lãm “Nguồn cội” sẽ còn mở cửa tới hết ngày 25/03/2025, hằng ngày từ 8:00 – 17:00 tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam, 36 Lý Thường Kiệt, Hoàn Kiếm, Hà Nội.

Ảnh: 84SPACE

Thực hiện: Trao