ChuKim là sử gia truyện tranh đầu tiên tại Việt Nam. Trong gần 15 năm qua, anh đã độc lập nghiên cứu và hệ thống hóa tiến trình phát triển của ngành truyện tranh Việt Nam, song song với những vận động văn hóa – kinh tế – xã hội khác. Và case study điển hình nhất cho nghiên cứu này chính là lịch sử giới thiệu chú mèo máy tại Việt Nam thông qua Nhà xuất bản Kim Đồng.

Tôi vẫn nhớ buổi chiều hôm ấy, một buổi chiều như rất nhiều những buổi chiều khác trong suốt thời thơ ấu, khi cả gia đình tôi vẫn sống ở Hà Nội, bố tôi đi làm về, gọi tôi lại và nói: Bố mua truyện cho này. Ông đã nghe người ta kháo nhau về một bộ sách cho trẻ con hay lắm của NXB Kim Đồng, và mua về cho anh em tôi hai tập truyện tranh “Đôrêmon”. Tôi không bao giờ quên tập một bìa màu đỏ, tập hai bìa màu xanh. Những tập “Đôrêmon” này, giống như những tập “Đôrêmon” trên khắp cả nước, sau đó được đám trẻ chúng tôi truyền tay nhau quanh ngõ xóm và dưới hàng hiên. Đó là cách một ký ức tập thể tiếp theo của xã hội Việt Nam được hình thành, trong thời điểm nền kinh tế thị trường chập chững những bước đi non trẻ và đang tác động tới mọi lĩnh vực của đời sống. Ngành xuất bản tất nhiên cũng không đứng ngoài cuộc. Và cơn sóng của đổi thay mà truyện tranh Nhật Bản (manga), với viên gạch đầu tiên chính là chú mèo máy thông minh màu xanh bước ra từ ngăn kéo bàn học của một cậu bé bình dị, đã thay đổi các thế hệ trẻ em từ thập niên 1990 trở về sau, một lần và mãi mãi.

Quang cảnh một buổi phát hành “Đôrêmon” phiên bản 1992 tại TP. Hồ Chí Minh. Nguồn: Tổng hợp.

Một cách khái quát, sự xuất hiện của “Đôrêmon” có thể coi là dấu mốc quan trọng hàng đầu của ngành truyện tranh, hay rộng hơn là toàn bộ ngành xuất bản Việt Nam. Chúng ta có thể nhìn nhận lịch sử truyện tranh ở Việt Nam thành hai phần: trước và sau “Đôrêmon”. Lúc ấy, đất nước Việt Nam trong bối cảnh hậu chiến với những khó khăn về mọi mặt kinh tế, chính trị khiến truyện tranh ở Việt Nam, vốn chỉ là một nhánh nhỏ của ngành xuất bản, đồng thời là một môn nghệ thuật không được đánh giá cao dưới con mắt xã hội, lâm vào cảnh lay lắt. Nội dung buồn tẻ, thiên về những bài học đạo đức lặp đi lặp lại như sách giáo khoa nhằm dạy dỗ trẻ em, cộng thêm lối thể hiện mỹ thuật không được cập nhật theo xu hướng hiện đại trên thế giới do hạn chế về nguồn tài liệu tham khảo, cụ thể là truyện tranh ngoại nhập, khiến truyện tranh Việt Nam không có sức hấp dẫn với đông đảo công chúng. Bởi vậy không khó hiểu khi truyện tranh không thể gây dựng được vị thế trong đời sống văn hóa nói chung và trong lòng bạn đọc nói riêng. Nhưng lịch sử không bao giờ dậm chân tại chỗ, trước đòi hỏi của thời đại, bước ngoặt Đổi mới và Cởi mở ở Đại hội 6 của Đảng Cộng sản Việt Nam vào năm 1986, đã đưa xã hội Việt Nam đột phá sang trang tiếp theo với bầu không khí tự do hơn, cởi mở hơn và năng động hơn cho tất cả các cá nhân, tập thể.

Tác giả Fujiko F Fujio tới thăm Hà Nội, năm 1996. Nguồn: Tổng hợp.

Nhưng cũng phải mất thêm vài năm manh nha du nhập của truyện tranh nước ngoài, phần nhiều là từ các nước láng giềng như Thái Lan và Trung Quốc, mà thị trường truyện tranh ở Việt Nam vẫn chưa đi đến điểm bùng nổ như mong đợi của những người làm công tác xuất bản. Năm 1992, NXB Kim Đồng, lúc ấy dưới sự dẫn dắt của cố Giám đốc Nguyễn Thắng Vu, cho trình làng “Đôrêmon”, bộ manga vốn đã lừng danh khắp châu Á từ những năm đầu thập niên 1970. Ngay lập tức, bộ truyện đã tạo tiếng vang lớn trên khắp cả nước. Số lượng in lên đến hàng chục vạn bản mỗi tập, tiến độ ra tập mới đều đặn hằng tuần, hệ thống phân phối hoạt động sôi nổi từ Nam ra Bắc, người lớn trẻ con luôn mong ngóng đến ngày các điểm phát hành của NXB Kim Đồng bày bán tập tiếp theo. Tất cả mọi người đều nói về “Đôrêmon”. “Đôrêmon” được dựng kịch, “Đôrêmon” xuất hiện trên quảng cáo bim bim, “Đôrêmon” bước từ trang sách sang tranh vẽ của thiếu nhi toàn quốc. Đó thực sự là “một sự kiện lớn của ngành xuất bản”, theo lời họa sỹ Bùi Đức Lâm, người biên soạn toàn bộ ấn bản “Đôrêmon” năm 1992, kể lại. 

Bìa tập 1 bộ truyện tranh “Đôrêmon” bản dịch tiếng Việt, xuất bản vào 12.1992. Nguồn: Tổng hợp.

“Đôrêmon”, bộ truyện tranh về chú mèo máy đến từ tương lai qua ngăn kéo bàn học không chỉ để giúp cậu bé Nôbita hậu đậu yếu ớt thay đổi bản thân bằng những bảo bối thần kỳ, mà còn trực tiếp thay đổi thế giới quan của cả trẻ em lẫn người lớn ở Việt Nam. Trẻ em Việt Nam như được mở ra trước mắt một bầu trời cho trí tưởng tượng thỏa sức bay bổng, còn những người làm công tác xuất bản nhận ra, truyện tranh cho trẻ em, ngoài tính giáo dục cũng không thể bỏ qua yếu tố giải trí, và đòi hỏi về chất lượng mỹ thuật của các em nhỏ là không thể xem thường. Dòng truyện tranh răn dạy đạo đức khô khan sáo mòn dần bị đẩy lui vào dĩ vãng. 

Việc xuất bản “Đôrêmon” đã đem lại thành công lớn cho NXB Kim Đồng trong những năm đầu thập niên 1990, đồng thời chính thức bắt đầu cho làn sóng manga tràn vào Việt Nam. Liên tiếp các tựa manga nổi tiếng được dịch và xuất bản trong những năm tiếp theo, do nhiều nhà xuất bản trên khắp cả nước thực hiện. Việc này đưa truyện tranh trở thành nguồn sống dồi dào của ngành xuất bản Việt Nam, tất nhiên đi kèm cũng là những tranh cãi nổ ra trong dư luận về mức độ ảnh hưởng của nó, lợi hay hại đối với trẻ nhỏ. Ở thời điểm ấy, người ta đổ lỗi cho truyện tranh ngoại nhập đã khiến lớp trẻ xao nhãng việc đọc các tác phẩm văn chương, và rằng những nội dung vô bổ của manga đang làm cách hành văn cũng như lời ăn tiếng nói của trẻ em trở nên kém chuẩn mực. Từ góc nhìn hiện tại, chúng ta có thể thấy thay vì tìm ra những con đường để nâng cao và có một văn hóa đọc vừa đa dạng vừa sâu sắc, người ta đã đẩy hết trách nhiệm lên một thứ vốn dĩ dễ được tiếp cận hơn, mang đậm tính giải trí hơn. Nhưng với nhận thức và hoàn cảnh xã hội lúc bấy giờ, những nghi ngại và phản đối này là hoàn toàn có thể hiểu được. Việc những người làm công tác xuất bản đã tham gia phản biện các ý kiến trái chiều để bảo vệ quyền lợi của thị trường, từ quyền lợi kinh tế của các đơn vị sản xuất cho đến quyền thụ hưởng các sản phẩm giải trí ở trình độ cao của công chúng, tiêu biểu ở đây chính là “Đôrêmon”, là thực sự đáng ghi nhận trong hành trình hội nhập của ngành xuất bản trong nước với thế giới.

Năm 1992, màu vẽ ngoại nhập còn hiếm và đắt tiền. Những mẫu bìa “Đôrêmon” này được hoạ sỹ Đức Lâm vẽ bằng mực tàu, bột màu và giấy thủ công. Nguồn: Tổng hợp.

Nhưng nếu chỉ nói về sức ảnh hưởng mang tính xây dựng thế giới quan và định hình thẩm mỹ cho trẻ em, chúng ta sẽ bỏ qua một sự kiện lớn cũng liên quan đến “Đôrêmon”. Đó là năm 1998, bộ manga này chính thức được tái bản, với một diện mạo hoàn toàn mới, và dòng chữ đầy ấn tượng ở ngay bìa một: “Nhà xuất bản KIM ĐỒNG xuất bản theo hợp đồng chuyển nhượng bản quyền của Nhà xuất bản SHOGAKUKAN ký ngày 21/10/1998”. Xin hãy nhớ, lúc đó là thời điểm những năm cuối thập niên 1990, khi Việt Nam chưa gia nhập Công ước Berne và tình trạng in lậu manga diễn ra tràn lan khắp cả nước, trớ trêu thay lại tạo nên một thập niên hoàng kim của truyện tranh ở Việt Nam. Vậy là “Đôrêmon” đã bước từ những năm tháng tự phát sang thời kỳ xuất bản chuyên nghiệp hơn, trở thành bộ truyện tranh đầu tiên ở Việt Nam được xuất bản với bản quyền chính thức, giữa trập trùng hoạt động in lậu vẫn diễn ra rất mạnh mẽ cho đến tận trước khi nước ta chính thức gia nhập Công ước Berne, vào tháng 10 năm 2004. Sự dịch chuyển cả trong nhận thức lẫn công tác pháp lý của việc xuất bản truyện tranh nói riêng và các tác phẩm văn học nghệ thuật nói chung, cũng đã góp phần thổi một làn gió mới vào không gian văn hóa xã hội Việt Nam, đặc biệt là tới thế hệ trẻ lần đầu được tiếp cận với “Đôrêmon” một cách chính thống. Có được điều này là nhờ những thương thảo giữa NXB Kim Đồng, một lần nữa xin được nhắc tên Giám đốc Nguyễn Thắng Vu, và đơn vị nắm giữ bản quyền “Đôrêmon”, trong đó không thể không kể đến tác giả Fujiko F Fujio, người đã có chuyến thăm Việt Nam trong những tháng cuối đời năm 1996. Thực là một hành trình đáng để nhìn lại và lưu tâm.

Chưa dừng lại ở đó, trong những năm tiếp theo, “Đôrêmon” ở Việt Nam tiếp tục có sự đổi thay trong hình thái. Kể từ năm 2010, Nhà xuất bản Kim Đồng chính thức ngừng xuất bản các ấn phẩm có tựa đề “Đôrêmon”, thay vào đó là phiên bản “Doraemon” sát với nguyên tác Nhật Bản về tất cả các mặt từ hình thức cho đến nội dung, thống nhất với tất cả các phiên bản ở khắp các nước trên thế giới. Theo chia sẻ từ phía NXB Kim Đồng, điều này được thực hiện dựa trên tinh thần chuyển đổi từng bước từ các bản in không bản quyền sang bản in chính thống, để phù hợp với số đông độc giả Việt Nam đã quen với lối đọc cùng cách dịch và biên tập của bản in đầu, vốn đã phủ cái bóng quá lớn lên tình cảm mến mộ của các thế hệ trong gần 20 năm.

Ba phiên bản chính của bộ truyện. Nguồn: Tổng hợp.

Bên cạnh đó, “Doraemon” còn ảnh hưởng sâu rộng trên nhiều khía cạnh đời sống từ giải trí, sáng tác đến sinh hoạt trên không gian mạng của các thế hệ người Việt Nam. Những bộ manga có bản quyền, phong cách sáng tác truyện tranh nội địa dưới ảnh hưởng mạnh mẽ từ manga của thế hệ tác giả trẻ, trào lưu biến “Doraemon” thành nguồn tư liệu chế “meme” (ngôn ngữ truyền thông phản ánh các vấn đề và sự kiện xã hội), mật độ xuất hiện của “Doraemon” dày đặc trên các kênh truyền thông và các sản phẩm tiêu dùng cho trẻ em, v.v.. Gần như trong mọi mặt chúng ta đều có thể tìm thấy hình bóng “Doraemon”. Tất cả cho thấy, từ một sản phẩm ngoại nhập, “Đôrêmon” đã vươn mình trở thành hình ảnh mang tính biểu tượng trong lòng xã hội bản địa như thế nào. Một thành công quá đỗi ấn tượng! Đó chính là lý do triển lãm “Từ Đôrêmon tới Doraemon” được tổ chức để nhìn lại hành trình của chú mèo máy thông minh ở Việt Nam trong suốt hơn 30 năm qua, và những đứa trẻ chúng tôi ngày ấy giờ đây ở cương vị những người trưởng thành tiếp tục ngắm nhìn đám trẻ ngày nay say sưa yêu thích “Doraemon”. Một lần nữa, các thế hệ bạn đọc yêu thích “Doraemon” ở Việt Nam lại có dịp nhìn vào ngăn kéo bàn học, để thấy chú mèo máy đến từ tương lai vẫn ở đó, bên những đổi thay của cuộc đời mỗi chúng ta.

Thực hiện: ChuKim

(Trích từ bài viết “Ta thay đổi khi nhìn vào ngăn kéo” được đăng tải lần đầu trong ấn phẩm Art Republik #7 “Tầm nhìn từ trung điểm”.)