Copyright © 2025 ArtRepublik Vietnam. All Rights Reserved. Website Developed by Tony Toàn
Buổi khai mạc vẫn tiếp diễn, bất chấp điều kiện “không lý tưởng”. Có lẽ, thực hành nghệ thuật luôn bao hàm yếu tố như thế: diễn ra trong điều kiện không hoàn hảo, không được chờ đợi, không được bảo đảm. Tuy vậy, xuyên suốt bốn ngày sau đó, diễn ra từ ngày 22 đến 25 tháng 9 năm 2025, hơn bốn mươi nghệ sỹ đến từ khắp nơi vẫn tiếp tục với lịch trình của “Lèm dì dị”. Họ đến với nhau không phải để khẳng định điều gì to lớn, mà đơn giản là để có mặt cùng nhau, giữa một thời tiết (và một hiện thực) đôi khi mong manh, khó đoán.
Dù chỉ mới ra mắt năm 2023 nhưng sau ba mùa, “Lèm dì dị” đã nhanh chóng trở thành một điểm hẹn thường niên đầy cảm hứng cho cộng đồng nghệ sỹ trẻ, đặc biệt là những người theo đuổi thực hành trình diễn và biểu diễn (performing arts và performance arts), vốn cũng chính là thực hành xuất phát điểm của nhóm sáng lập và tổ chức chương trình này. Trải dài khắp thành phố biển Nha Trang cũ (nay là các phường thuộc tỉnh Khánh Hòa mới), mùa thứ ba của “Lèm dì dị” tiếp tục mở rộng không gian thử nghiệm cho các loại hình thực hành bên ngoài trình diễn và biểu diễn như nghệ thuật thị giác, sắp đặt, thơ và viết sáng tạo, phim ảnh, cũng như các hoạt động chia sẻ và workshop cộng đồng. Đúng với tinh thần “Xây – Đập – Tiếp nối” những đường biên nghệ thuật và văn hoá tại địa phương, chuỗi chương trình của “Lèm dì dị” năm nay đặt trọng tâm vào mối liên kết vừa vững chắc, vừa mong manh giữa cá nhân – cộng đồng – xã hội.
Tinh thần ấy hiện diện trong “Ê, with love” của biên đạo Diệu Thảo, là một hành trình lắng nghe những mảnh âm thanh ký ức trong quá trình lớn lên và hình thành bản thể của nhóm năm diễn viên múa. Nó cũng xuất hiện trong “Đứng trên khu vườn, gió hơi nhẹ”, nơi hai mươi người hiện diện trong cùng một khung cảnh, mỗi người như một lát cắt của bức tranh siêu thực rộng lớn hơn, dưới sự đạo diễn của nghệ sỹ Hoàng Anh. Và càng rõ nét hơn trong màn trình diễn “Gilaong” (tiếng Chăm nghĩa là “Hướng”) của nghệ sỹ Kau Ngọc Huyền, một tiếp diễn từ dự án “Haluw – Nguồn” từng ra mắt tại Hội An năm ngoài trong khuôn khổ của Nổ Cái Bùm. Màn trình diễn cùng workshop làm gốm Chăm là nỗ lực vừa lưu giữ, vừa đối thoại với văn hóa bản địa, một hình thức kết nối giữa nghệ thuật và gốc rễ.
Sợi dây liên kết ấy xuất hiện rõ nét trong “Người người” của Lyon Nguyễn – tác phẩm mở màn tại khai mạc “Lèm dì dị” đã nhắc tới ở trên. Phải nói, đã từ lâu khán giả nghệ thuật tại Việt Nam chưa được thấy một tác phẩm “sức bền” (enduring art), khi trong suốt 63 phút không nghỉ, mười bảy diễn viên tái hiện chuỗi chín mô-típ xuất hiện trong đời sống hàng ngày: tập thể dục, chen chúc, xô đẩy, vui đùa, chỉ trỏ, lẩn tránh, hay chỉ đơn thuần là đi, đứng và ngồi. Mỗi hành động lặp lại trong bảy phút liên tục, không nhạc, không hiệu ứng, chỉ có những thân thể người cùng cộng hưởng trong không gian.
Mỗi mô-típ bắt đầu khi biên đạo Lyon huýt còi ra hiệu và thực hiện mẫu một động tác. Anh đóng vai trò như một người điều phối, kiểm soát, dẫn dắt và kích hoạt chuỗi phản ứng giữa các diễn viên. Trong tiến trình đó, người xem không chỉ chứng kiến sự bền bỉ, thấm nhuần mệt mỏi, sự lặp lại dường như không có điểm dừng, mà còn cảm nhận được một cấu trúc vô hình về quyền lực, nơi sự tuân phục và phản kháng luôn song hành. Có lúc, các cá thể tách biệt, cô lập; có lúc, họ buộc phải nương vào nhau để tiếp tục. Một xã hội thu nhỏ vận hành trong tác phẩm này, không đồng thuận tuyệt đối, phản ánh và phản kháng trong sự bất toàn.
Bên cạnh các tác phẩm trình diễn, “Lèm dì dị” năm nay cũng dành chỗ cho những khoảng lặng suy tư qua và không gian đối thoại thông qua các buổi trò chuyện và thực hành cộng đồng. Hai nhóm nghệ sỹ ở hai đầu cầu: A Sông từ Đà Nẵng và Tắm Đêm – Bán Ẩn từ TP. HCM mang đến hai cách tiếp cận khác nhau nhưng đều cùng hướng đến việc lấy cảnh quan như chất liệu sáng tác, thực hành giao tiếp với địa lý, đặt những câu hỏi về nguyên căn, và “giải cấu trúc” các khái niệm đã được định hình sẵn.
Tại tọa đàm “Khi giải cấu trúc đời sống như một chất liệu sáng tác”, nhóm A Sông từ Đà Nẵng chia sẻ cách họ tiếp cận nghệ thuật từ những mảnh đời sống thường nhật. Đạo diễn Mai Huyền Chi kể về “Lụa” (2024), một phim tài liệu-hư cấu khắc họa cuộc đời một phụ nữ “vô tịch” trôi dạt theo dòng Mê Kông. Thành viên Lê Ngọc Duy chia sẻ về thực hành mà anh gọi tên là “(tái hiện) tài liệu”, là cách anh tìm về những tài liệu ghi chép ký ức thời niên thiếu như một dạng bản thảo, rồi chuyển chúng thành ngôn ngữ điện ảnh thông qua thực hành “giải cấu trúc”.
Cùng lúc đó, nhóm hai bạn Linh Thân (Tắm Đêm) và Hồng Khang (Bán Ẩn) mang đến buổi sáng tác/trình diễn “Đám tang cho cây”. Chương trình bắt nguồn tại chính căn nhà tuổi thơ của một người bạn địa phương mới-làm-quen, và lắng nghe câu chuyện về không gian sống của ba thế hệ gia đình bạn trước kế hoạch giải tỏa và phát triển đô thị dọc dòng Sông Cái đang cận kề. Người tham dự được mời gọi chắt lọc hình ảnh, âm thanh, ký ức để viết lời điếu văn cho những cái cây, đất cát, vật dụng thường nhật, con vật, dòng sông – những sinh thể đã sống, đã chứng kiến, đã/đang/sẽ đi vào quên lãng. Những điếu văn sau đó được đọc lên, rồi đốt thành tro để trộn vào đất như một nghi lễ tiễn đưa, cũng là một hành động chống quên lãng, mong sự ghi nhớ không chỉ ở trên những trang giấy, cho nó đi xa hơn, cả đất trời sẽ ghi nhớ. Qua đó, vai trò của thực hành lưu trữ không chỉ đơn thuần là ghi chép lại quá khứ, mà còn đối thoại với hiện tại, trở thành minh chứng cho những điều đang diễn ra, và cho cả những gì có nguy cơ biến mất khỏi bản đồ địa lý.
Sau những ngày lắng đọng, suy tư xuyên suốt chuỗi chương trình bốn ngày, không khí của “Lèm dì dị” như được khuấy động trở lại bằng một làn gió nhộn nhịp và đầy cảm hứng sống đến từ các diễn viên U70 của “Vũ đoàn Tuổi Thần Tiên” qua tác phẩm “Cơ thể của ngày mai” của biên đạo múa Ngô Thanh Phương tại Câu lạc bộ khiêu vũ Ruby.
Suốt tiến trình tác phẩm, ta được chứng kiến sự xen lẫn giữa thú vui văn nghệ tuổi già với những lát cắt lịch sử cá nhân của các “Thần Tiên”. Tác phẩm bắt đầu với điệu múa solo uyển chuyển của cô Nguyễn Thị Phương Hà, từng công tác tại Nhà hát Ca múa Nhạc Việt Nam. Chuyển động của cô như đang viết lại thời vàng son bằng cơ thể. Trên nền điệu nhảy đó, ta nghe được giọng ca thánh thót của hai chị em cô Nguyễn Thị Thu Hà và Nguyễn Ngọc Linh, vang lên như những mạch âm của ký ức.
Một chuyển cảnh bất ngờ: cả dàn diễn viên cùng ngồi xuống, lần lượt kể về hành trình cuộc đời mình. Điểm chung của các cô bác là đều sinh ra và lớn lên ở miền Bắc thời chiến, chuyển công tác vào Nha Trang sau khi đất nước thống nhất, người làm giáo viên, người làm công nhân xí nghiệp, người công tác ngành bưu chính. Vùng đất này trở thành quê hương thứ hai – họ gắn bó và cống hiến hết mình cho đến khi nhận lương hưu, để rồi bây giờ, họ sinh hoạt văn nghệ, thể thao cùng nhau để giữ lửa ở tuổi xế chiều. Tới đây, ta trích dẫn một câu trong lời mô tả tác phẩm: “Định nghĩa ‘bản địa’ không được định danh bằng xuất thân địa lý, mà bằng nhịp tim, hơi thở, và những vang âm của trải nghiệm sống”.
Đoạn, ba cô Hoàng Thị Nam Hà (giáo viên môn Toán), cô Nguyễn Thị Thu Hà (giáo viên môn Văn), và cô Phan Thị Hồng Vân (giáo viên Sinh học), đồng thanh giảng bài. Khán giả bỗng chốc như trở về thời còn ngồi trên ghế nhà trường thân thương, nhưng đồng thời cũng có một điều gì đó khó cảm nhận khi lời giảng của cả ba môn Toán – Văn – Sinh cất lên cùng nhau. Biết rằng các cô đang “diễn”, nhưng có đoạn cô Thu Hà dường như không thể giấu được tình yêu bục giảng khi nhìn chằm chằm vào tôi và ngân nga bài thơ như chính tôi là các lứa học trò trước đây của cô.
Cao trào của tác phẩm là một khoảnh khắc cộng hưởng hiếm thấy khi cả khán phòng cất lên các bản nhạc thập niên 90 – 2000 vang bóng một thời. Các “Thần Tiên” khiêu vũ như cách họ vẫn sinh hoạt hàng tuần, nhưng lần này, không mời gọi bằng lời, khán giả và các nghệ sỹ trẻ cùng hòa chung vào điệu nhảy. Như giai điệu “Mắt nai cha cha cha” đang vang lên – bài ca ra mắt năm 1998 trong bối cảnh đất nước chuyển giao trước thềm thiên niên kỷ mới, cũng là bài ca mà các thế hệ phụ huynh và con em đều có thể hát với nhau tại bàn karaoke – thế hệ già và trẻ tại Câu lạc bộ khiêu vũ Ruby cũng nhịp chân theo nhau với tiếng cười hân hoan, rôm rả.
Tác phẩm “Cơ thể của ngày mai” vì thế là dấu ấn cuối cùng và xúc động nhất trước khi “Lèm dì dị” mùa thứ ba khép lại. Không gian của tác phẩm như một điểm giao giữa quá khứ và hiện tại, là biểu tượng cho sự chuyển tiếp giữa hai thế giới: cái đã qua và cái đang tới. Thoạt nhìn, người xem có thể vội đánh giá tác phẩm này “sến”, bởi những tà áo dài thướt tha, bởi những bản nhạc cất lên tưởng chừng như lỗi thời. Nhưng sự “sến” đó là dấu ấn của một Việt Nam thời kỳ hậu Đổi Mới loay hoay tìm căn tính của tập thể, cùng lúc đó, chạy nhanh để bắt kịp với xu thế toàn cầu. Hình ảnh các “Thần Tiên” U70, những người đã đi qua đi qua hơn nửa đời người, hiện lên rất đẹp khi thực hành cái sự “sến” ấy bằng tất cả sự vui vẻ, tự tin và ngây thơ, không một chút sợ bị dòm ngó hay đánh giá. Trong một thế giới đang bị cuốn vào tốc độ, phát triển và tính đồng nhất, những cơ thể già nua nhưng đầy khí chất trên sân khấu chính là một hình thức kháng cự dịu dàng nhưng mãnh liệt. Văn nghệ ở tuổi già lúc này không còn là một màn trình diễn, mà còn là các nếp nhăn của trải nghiệm, là lịch sử sống động, đan vào ký ức tập thể thành một bản đồ của sự tiếp nối.
“Sự kiện mở xưởng nghệ thuật Lèm dì dị 2025” tiếp tục cho thấy tiềm năng của Nha Trang như một trung tâm nghệ thuật đương đại mới, tách khỏi hai cực Hà Nội và TP. HCM. Tuy nhiên, để hành trình ấy thật sự bền vững, “Lèm dì dị” vẫn cần đặt câu hỏi về mối quan hệ giữa nghệ sỹ, cộng đồng địa phương, và vùng đất này là gì? Lượng nghệ sỹ tham gia qua các năm ngày càng phong phú, và các hình thức thể hiện ngày càng đa dạng, tuy nhiên, phần lớn khán giả vẫn là giới làm nghệ thuật đến từ nơi khác, trong khi tiếng nói của địa phương vẫn chưa là trung tâm. Một khi nghệ thuật mong muốn khởi sinh từ vùng đất này thì chính những con người nơi đây cũng cần được mời gọi như những “đồng tác giả” chứ không chỉ là khán giả. Tính bền vững của một chương trình nghệ thuật đặt tại địa phương, vì vậy, không chỉ nằm ở số lượng nghệ sỹ tham dự hay sự thành công của từng tác phẩm, mà còn ở khả năng cùng nhau xây dựng một cộng đồng sáng tạo gắn bó. Sự gắn bó này không chỉ giữa người với người, mà còn giữa người với nơi sống, với mảnh đất, với cây, với âm thanh, với bản địa. “Lèm dì dị” có thể đi xa hơn nữa nếu tìm thêm các hình thức kết nối gần gũi hơn như workshop múa, chuyển động dành cho công chúng, nhiều hơn các buổi đối thoại, giao lưu, mở xưởng, v.v. cho chính người dân địa phương cùng tham gia kiến tạo.
Dẫu vậy, không thể phủ nhận rằng chính sự hiện diện và tâm huyết của nhóm nghệ sỹ trẻ nơi đây đang dệt nên một viễn cảnh nghệ thuật đương đại miền Trung, ngày một tái định hình Nha Trang không chỉ còn là thành phố du lịch, mà dần xuất hiện trên bản đồ nghệ thuật cả nước. Sau ba mùa năng động, “Lèm dì dị” đã trở thành một dịp gặp gỡ đáng mong đợi. Không hoành tráng. Không ồn ào. Giữa một thế giới đang đầy biến động, có lẽ, việc những con người từ nhiều vùng miền cùng đến, cùng sống, cùng thực hành nghệ thuật trong mưa nắng, chính là một dạng biểu hiện sâu sắc nhất của sự gắn bó.
Thực hiện: Hồng Khang
