Copyright © 2025 ArtRepublik Vietnam. All Rights Reserved. Website Developed by Tony Toàn
Chân dung nhà nghiên cứu nghệ thuật Ngô Kim Khôi. Ảnh: Nhân vật cung cấp.
Nam Sơn, tên thật là Nguyễn Văn Thọ (1899–1973), là một trong những trụ cột của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam, đồng sáng lập và là giảng viên chủ chốt của Trường Mỹ thuật Đông Dương. Ông sinh ra tại Hà Nội trong một gia đình nho học. Từ thuở nhỏ, Nam Sơn đã bộc lộ năng khiếu hội họa. Ông được các nhà nho như Phạm Như Bình và Nguyễn Sĩ Đức truyền dạy chữ nghĩa và nghệ thuật, từ đó hình thành tình yêu sâu sắc với văn hóa dân tộc. Trong bối cảnh chưa có trường mỹ thuật chính quy, ông tự học qua tranh dân gian cùng nghệ thuật Trung Hoa và Nhật Bản, tạo dựng nền tảng vững chắc cho mỹ thuật phương Đông. Trong thời gian làm việc tại Sở Tài chính Đông Dương, ông vẫn miệt mài sáng tác, minh họa sách cho các học giả như Đỗ Thận, Trần Trọng Kim. Bút danh “Nam Sơn”, với hàm ý vững chãi như núi phương Nam, đã trở thành dấu ấn nghệ thuật của ông.
Chân dung Nam Sơn, 1952. Ảnh: Lưu trữ Nam Sơn.
Hành trình hơn hai thập kỷ mà tôi dành để khôi phục vị trí của Nam Sơn trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam không chỉ là một nỗ lực học thuật mà còn là một hành trình đầy cảm xúc. Chặng đường ấy được tô điểm bởi những nỗ lực bền bỉ trong việc khai thác các nguồn tư liệu quý giá, đặc biệt là các kho lưu trữ quốc tế. Tại Trung tâm Lưu trữ Hải ngoại Pháp (Archives Nationales d’Outre-Mer – ANOM), tôi đã tìm thấy những tài liệu quan trọng. Đặc biệt, tại Viện Lịch sử Nghệ thuật Quốc gia Pháp (Institut National d’Histoire de l’Art) tại Paris, tôi đã tiếp cận kho lưu trữ đồ sộ mang tên “Victor Tardieu”. Bộ sưu tập này, nằm trong danh mục Jacques Doucet với số hiệu 125, bao gồm 13 hộp tài liệu phong phú, lưu giữ những dấu ấn sâu sắc về cuộc đời và sự nghiệp của Victor Tardieu, từ giấy tờ cá nhân, thư từ trao đổi với gia đình, bạn hữu, đồng nghiệp và học trò, đến những hình ảnh, ghi chép về đời sống nghệ thuật. Một phần quan trọng trong đó có liên quan đến EBAI đã hé lộ những chi tiết sống động về việc hình thành và phát triển của ngôi trường này. Bên cạnh đó, kho lưu trữ báo chí tại Thư viện Quốc gia Pháp (Bibliothèque nationale de France) cũng lưu giữ vô vàn bài viết, bình luận và tư liệu quý giá về đời sống văn hóa và nghệ thuật của thời kỳ ấy. Song song, những tài liệu từ lưu trữ gia đình Nam Sơn đã mang đến một góc nhìn riêng tư, gần gũi, giúp tôi hiểu sâu hơn về con người và tâm hồn của vị “ông ngoại họa sỹ” này.
Hình ảnh Victor Tardieu và Nam Sơn, khoảng 1928. Ảnh: Lưu trữ Nam Sơn.
Vâng, Nguyễn Nam Sơn là nhà đồng sáng lập chính danh của Trường Mỹ thuật Đông Dương. Đây không chỉ là một tôn vinh công bằng mà còn là một hành động khẳng định vai trò không thể thiếu của ông trong hành trình khai sinh ra nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Cuốn sách do Toàn quyền Đông Dương xuất bản năm 1937 đã khẳng định Nam Sơn là đồng sáng lập. Đây là những bài viết, báo cáo thường niên của Tardieu với chính quyền Đông Dương, đồng thời là một lời xác nhận dựa trên những đóng góp thực tế. Nếu vai trò của Nam Sơn chỉ dừng lại ở mức “trợ lý” như một số nhận định, liệu chính quyền thuộc địa có công nhận ông một cách trang trọng như vậy? Trước khi trường được thành lập, Nam Sơn đã sát cánh cùng Tardieu. Quá trình hợp tác này đã giúp Tardieu hiểu sâu hơn về nghệ thuật Việt Nam, đóng góp vào chương trình giảng dạy và tuyển sinh những thế hệ học viên đầu tiên. Thực tế, trong những năm đầu tiên, Nam Sơn là người trực tiếp giảng dạy lớp dự bị, nền tảng quan trọng giúp xây dựng đội ngũ họa sỹ tiên phong của Việt Nam. Không thể gọi đây là vai trò “phụ trợ” đơn thuần, khi ông đã trực tiếp định hình sự nghiệp của nhiều thế hệ nghệ sỹ lớn.
Nam Sơn và các học trò, 1937. Ảnh: Lưu trữ Nam Sơn.
Là một họa sỹ tiên phong và đồng sáng lập EBAI, Nam Sơn đã để lại dấu ấn sâu đậm qua sự nghiệp giáo dục với tầm nhìn chiến lược. Trước khi trường được thành lập, ông đã soạn thảo bản đề cương “Mỹ thuật Việt Nam”, đề xuất lập một trường đại học mỹ thuật để đào tạo nghệ sỹ tài năng, duy trì nền tảng mỹ thuật truyền thống, đồng thời cải tạo và sáng tác một nền mỹ thuật đậm cá tính Việt Nam. Đề cương này không chỉ thể hiện tư duy đổi mới mà còn là kim chỉ nam cho sự phát triển của nghệ thuật Việt Nam hiện đại.
Nam Sơn đã giới thiệu các kỹ thuật truyền thống Việt Nam, đặc biệt là sơn mài, một loại hình nghệ thuật có lịch sử hơn 2.500 năm, cho các họa sỹ Pháp, trong đó có Tardieu. Ông chia sẻ cách người xưa sử dụng nhựa cây sơn, kỹ thuật mài nhuyễn và phối màu để tạo nên những tác phẩm giàu tính thẩm mỹ. Ý tưởng về ban Sơn Việt Nam – tiền thân của ban Sơn Mài tại trường – xuất phát từ chính Nam Sơn, người đã tiếp xúc và hiểu cặn kẽ chất liệu nghệ thuật truyền thống này. Đối với việc truyền đạt cho học sinh Việt Nam, Nam Sơn phụ trách lớp dự bị, giảng dạy các môn như hình họa, hội họa, tranh lụa, hình họa cho sơn mài, chạm khắc, nghệ thuật trang trí cho hội họa, điêu khắc cũng như đồ gốm. Là một người thầy tận tâm, ông khuyến khích học sinh khám phá các chất liệu địa phương như sơn mài, tranh lụa, tranh khắc gỗ, đồng thời hướng dẫn họ áp dụng các phương pháp hội họa hiện đại. Những lời giảng của ông không chỉ truyền cảm hứng mà còn định hướng học sinh cách tiếp cận nghệ thuật với sự tinh tế, sáng tạo và tôn vinh bản sắc phương Đông. Đề cương “Mỹ thuật Việt Nam” của ông cũng nhấn mạnh việc bảo tồn nghệ thuật truyền thống thông qua sưu tập tác phẩm, lập bảo tàng, chụp ảnh; đặc biệt là các phương pháp phục vụ lưu trữ di tích cổ, bao gồm vẽ “croquis coté”, “relevé archéologique” và “moulage”. Ông đề xuất lập các ban chuyên môn để biên soạn tự vị mỹ thuật, dịch sách và xây dựng thư viện với sách Đông-Tây, đặc biệt là Đông phương.
Nam Sơn, “Chân dung mẹ tôi” (1930). Ảnh: Art Research Paris.
Một số tư liệu cho thấy tầm nhìn dài hạn của Nam Sơn. Ông định hướng đào tạo tại trường theo khuynh hướng Đông phương, khắc phục điểm yếu về cân xứng (disproportion) trong nghệ thuật truyền thống bằng cách kết hợp lối tả thực phương Tây với nét bút cổ Đông phương. Ông đề xuất bảy ban đào tạo, từ Hội họa – bao gồm bút thiếp, họa tả thực Âu châu, và họa Đông phương – đến Kiến trúc, Điêu khắc, Sơn Việt Nam, Trang hoàng, Khắc và Bồi tranh. Tất cả đều hướng tới bảo tồn và phát triển nghệ thuật dân tộc.
Đề cương của Nam Sơn còn mở rộng tới các lĩnh vực như bảo tàng mỹ thuật, sửa chữa kiến trúc cổ, du học và xuất bản sách báo nghệ thuật. Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc gửi học sinh xuất dương, mời thầy giỏi về nước, và xây dựng thư viện, tạp chí, báo chí chuyên môn để truyền bá mỹ thuật. Với tầm nhìn này, Nam Sơn tin rằng trong 10–30 năm, quốc dân Việt Nam sẽ phát triển rực rỡ mà vẫn giữ được cá tính riêng.
Cuốn “Hội họa Trung Quốc, Kỹ thuật và biểu tượng – Cách đặc biệt của người Trung Quốc diễn giải thiên nhiên (La Peinture Chinoise, Technique et Symbolisme – La manière particulière des Chinois d’interpréter la Nature)”, xuất bản vào ngày 31 tháng Giêng năm 1930, được xem là quyển sách đầu tiên về hội họa do một người Việt viết và xuất bản, đánh dấu bước ngoặt trong việc sản xuất tri thức nghệ thuật tại Việt Nam. Đây đồng thời là tuyên ngôn cho mỹ thuật Đông Dương, không giới hạn trong phạm vi một nghiên cứu về hội họa Trung Hoa mà còn là lời kêu gọi các họa sỹ Việt Nam hướng về bản sắc phương Đông để sáng tạo. Lưu Công Nhân nhận xét rằng tinh thần dân tộc phương Đông và lòng tự hào về văn hóa Á Đông trong các tác phẩm của các họa sỹ Trường Mỹ thuật Đông Dương chịu ảnh hưởng lớn từ sự dẫn dắt của Nam Sơn. Đặt hội họa Trung Hoa trong bối cảnh giao thoa văn hóa, Nam Sơn đã tạo nền tảng cho sự phát triển của mỹ thuật Việt Nam hiện đại. Công trình này đã khẳng định vị thế của giới học thuật Việt Nam trong lĩnh vực nghiên cứu và xuất bản nghệ thuật.
Bìa sách “Hội họa Trung Quốc” của Nam Sơn. Ảnh: Lưu trữ Nam Sơn.
Nam Sơn kết luận, dù hội họa Trung Hoa có nhiều điểm xuất sắc, nó đã chững lại và suy thoái do thiếu sự chuyển động và đổi mới. Ông viết, “Mọi vật đều phải tiến lên trong cuộc sống. Đó là quy luật.” Quyển sách, do chính Nam Sơn vẽ bìa và trang trí, được in dưới dạng phiên bản giới hạn. GS-TS De Fenis, trong bài viết trên báo l’Avenir du Tonkin, đã mô tả rằng, “Phiên bản giới hạn, bức tranh bìa và đường viền khung nghệ thuật làm tôn giá trị quyển sách, chắc chắn sẽ là cám dỗ cho sự tò mò một cách không nhỏ đối với những người ưa thích đọc sách.” Công trình này cũng được giới thiệu trong “Tập san của Đông Dương Kinh tế Cục (Bulletin Économique de l’Indochine)”, trang 301, số 32, tháng 8 năm 1930, khẳng định tầm ảnh hưởng của nó trong giới học thuật và nghệ thuật thời bấy giờ.
Tôi đã dành hơn một phần tư thế kỷ để thực hiện dự án cuốn sách “Nam Sơn – Di sản nghệ thuật Đông Dương, qua tư liệu, lưu trữ và báo chí”, một hành trình nhằm khôi phục ký ức về một trong những người tiên phong của mỹ thuật Việt Nam hiện đại. Đây không chỉ là một cuốn tiểu sử, mà là một nỗ lực để tái định vị vai trò quan trọng của Nam Sơn trong lịch sử nghệ thuật Việt Nam, đặc biệt là trong bối cảnh kỷ niệm 100 năm lịch sử của EBAI. Dự án này bắt đầu từ năm 1999, khi tôi nhận ra một nghịch lý: tại Việt Nam, chỉ một số ít người trong giới chuyên môn biết đến ông, trong khi ở Pháp, tên tuổi Nam Sơn được nhắc đến với sự kính trọng. Điều này thôi thúc tôi đào sâu vào quá khứ, khơi dậy những ký ức bị che khuất bởi thời cuộc, để làm sáng tỏ di sản của một người đã cống hiến cả đời cho mỹ thuật Việt Nam. Mục tiêu của tôi không chỉ là kể lại câu chuyện cá nhân của Nam Sơn, mà là khôi phục một phần quan trọng của lịch sử mỹ thuật Việt Nam qua lăng kính của ông. Cuốn sách được tổ chức theo dòng thời gian, điểm xuyết các sự kiện then chốt, từ những ngày ông ra đời, lớn lên với lòng say mê hội họa, rồi gặp gỡ Tardieu, theo học tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Paris, đến vai trò tiên phong trong việc định hình mỹ thuật Đông Dương. Tôi cũng ấp ủ xây dựng một catalogue raisonné cho Nam Sơn, nhưng do các tác phẩm phân tán khắp thế giới và nhiều tác phẩm tại Hà Nội mà tôi không được tiếp xúc, dự án này vẫn đang dang dở. Tuy nhiên, tôi đã nỗ lực đảm bảo mọi thông tin trong sách đều có cơ sở rõ ràng, với ghi chú minh bạch, để mang lại cái nhìn khách quan và đáng tin cậy.
Nam Sơn bên tranh “Nhà nho xứ Bắc” và “Người phụ nữ mặc áo choàng”, 1923. Ảnh: Lưu trữ Nam Sơn.
Dù còn nhiều thiếu sót, cuốn sách là bước khởi đầu cho một hành trình dài hơi, và tôi cam kết sẽ tiếp tục bổ sung, hoàn thiện. Nhân dịp kỷ niệm 100 năm của EBAI, tôi hy vọng ấn phẩm này sẽ không chỉ là một nén tâm hương tri ân ông ngoại, mà còn là lời mời gọi đến các độc giả của Art Republik cùng khám phá và trân trọng di sản của Nam Sơn. Qua đó, tôi xin bày tỏ lòng chân thành biết ơn tới Nam Sơn, người cùng tuổi can chi với tôi (Kỷ Hợi) nhưng cách nhau chu kỳ 60 năm, để cảm thấy từ trong vô tận luôn có bàn tay vô hình vẫy gọi, hướng dẫn tôi đến những tài liệu tưởng chừng như không bao giờ có thể chạm đụng đến, để khám phá một cuộc đời mà tôi không hề biết, và giúp tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này.
Thực hiện: Ace Lê
(Bài viết “Dưới bóng Nam Sơn” được đăng tải lần đầu trong ấn phẩm Art Republik #8 “Trăm năm cũng từ đây”.)
