Không chỉ phản ánh tinh thần của một dân tộc trong những ngày đầu gian nan sau khi giành được độc lập, mỗi thiết kế tiền tài chính Việt Nam còn là minh chứng của tinh thần vẽ giấy bạc như sáng tác mỹ thuật, thể hiện vẻ đẹp thiên nhiên và phẩm chất bình dị, kiên cường của con người Việt Nam.

Trong bối cảnh lịch sử phức tạp và có nhiều biến động của Việt Nam thế kỷ 20, thiết kế tiền tệ mang vai trò quan trọng trong việc truyền tải thông điệp văn hóa, lịch sử và tinh thần dân tộc. Đằng sau những thiết kế ấy là nhiều cá nhân và nỗ lực, kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật và ý thức lịch sử để cho ra những thiết kế biểu tượng cho nền độc lập mới, kháng chiến và dựng xây đất nước. Từ khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được khai sinh tới nay, lịch sử tiền tệ nước ta trải qua nhiều cải tiến, thể hiện rõ nét qua 6 bộ tiền. Bộ đầu tiên được phát hành khi ngân hàng vẫn chưa được thành lập, nên được gọi là “bộ tiền tài chính” và được sử dụng trong khoảng từ 1946 đến 1951. Bài viết này tập trung vào ba phiên bản bộ tiền tài chính khác nhau của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (lần lượt gọi là bộ thứ nhất, bộ thứ hai và bộ thứ ba), cũng như vai trò của các họa sỹ trong việc khắc họa hình ảnh dân tộc trong giai đoạn lịch sử có nhiều thách thức.

Mặt trước tờ tiền năm mươi đồng được phát hành năm 1946.

Ngày 2 tháng 9 năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại quảng trường Ba Đình lịch sử. Ngay sau đó, đến tháng 10, chính phủ lâm thời của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Hồ Chủ Tịch đã giao cho Bộ trưởng Bộ Tài chính Phạm Văn Đồng nhiệm vụ chỉ đạo toàn bộ công việc in và phát hành giấy bạc Việt Nam. Lúc này, đồng chí Phạm Văn Đồng đã gấp rút thành lập nhiều nhóm gồm những họa sỹ trẻ – đa phần tốt nghiệp Trường Mỹ thuật Đông Dương, cùng các nhân viên Sở Địa đồ, Sở Kiến trúc cũ để nhận nhiệm vụ mật: vẽ mẫu giấy bạc để in tiền Việt Nam. 

Bộ thứ nhất của bộ tiền tài chính, sau khoảng 4 tháng chuẩn bị, được Bộ Tài chính phát hành lần đầu tiên vào ngày 31 tháng 1 năm 1946 tại Quảng Ngãi. Bộ tiền này có các mệnh giá: một đồng, năm đồng, hai mươi đồng, năm mươi đồng và một trăm đồng. Nhóm các họa sỹ, cá nhân phụ trách hình ảnh lúc bấy giờ có Nguyễn Đỗ Cung, Mai Văn Hiến, Lê Phả, Nguyễn Sáng, Nguyễn Huyến, Lương Văn Tuất, Bùi Trang Chước, v.v.. Các họa sỹ tập trung vẽ ở hành lang sát bên phòng làm việc của đồng chí Phạm Văn Đồng tại Nha Ngân khố. Theo sự phân công, mỗi họa sỹ phác thảo một mẫu rồi trình duyệt. Sau khi được duyệt mới bắt tay vẽ chính thức. Công việc này đòi hỏi sự tỉ mỉ, chính xác cao trên những ô hình nhỏ từ khoảng 5×10 cm tới 8×15 cm.

Mặt sau tờ tiền một trăm đồng – mệnh giá lớn nhất trong bộ đầu tiên của bộ tiền tài chính, được phát hành năm 1946.

Đi cùng thăng trầm của dân tộc, mẫu tiền của quốc gia giai đoạn này được trang trí hai mặt, với mặt trước vẽ chân dung Lãnh tụ Hồ Chí Minh nhìn trực diện dựa theo bức ảnh gốc chụp tại đình Hồng Thái, Tân Trào – nơi diễn ra Hội nghị Toàn quốc của Đảng tháng 8 năm 1945 và đề quốc hiệu Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Mặt sau nhấn mạnh vào ba chủ đề: diệt giặc đói, diệt giặc dốt và diệt giặc ngoại xâm – chủ yếu thông qua hình ảnh ba tầng lớp công, nông, binh. Giấy bạc Việt Nam, theo đó, vừa làm nhiệm vụ là phương tiện trao đổi giá trị hàng hóa, vừa mang tinh thần tuyên truyền và cổ động chính trị. Điển hình như trên tờ giấy bạc một trăm đồng, mệnh giá lớn nhất của bộ tiền tài chính đầu tiên, được họa sỹ Nguyễn Huyến chủ trì thiết kế. Mệnh giá này được Bộ Tài chính cho in tại nhà máy in tiền đặt ở đồn điền Chi Nê, huyện Lạc Thủy, tỉnh Hòa Bình. Trên mặt trước tờ tiền, họa sỹ Nguyễn Huyến khắc họa chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh ở trung tâm, trong khung hình được tạo bởi hình ảnh nhiều bông lúa, phía bên trái khắc họa hoạt cảnh gia đình đầm ấm, hoan ca, bên phải mô tả người dân hăng say lao động. Ngoài ra, phần trang trí viền của mặt trước được họa sỹ Nguyễn Văn Tuất sắp xếp cẩn trọng với hệ thống mô-típ hình ảnh song long. Trên mặt sau tờ tiền, họa sỹ Nguyễn Huyến vẽ con trâu màu xanh bên cạnh hình ảnh những người nông dân đang cày cuốc tăng gia sản xuất – điển hình của hoạt động đẩy lùi giặc đói. Tờ tiền một trăm đồng, về tổng thể, là một bức tranh tỉ mỉ về cuộc sống, phản ánh cốt lõi tinh thần bình dị, chất phác và lam lũ của con người Việt Nam.

Mặt trước tờ tiền năm trăm đồng – mệnh giá lớn nhất trong bộ thứ ba của bộ tiền tài chính, được in trong giai đoạn 1946–1947 tại nhà in Khánh Thi, Chiêm Hóa, Tuyên Quang.

Sau bộ thứ nhất của bộ tiền tài chính, bộ thứ hai và bộ thứ ba cũng được phát hành trước khi Ngân hàng Quốc gia Việt Nam thành lập vào năm 1951. Bộ thứ hai của bộ tiền tài chính gồm: hai mươi xu, năm mươi xu, năm đồng, mười đồng, năm mươi đồng, một trăm đồng. Bộ thứ ba của bộ tiền tài chính gồm: hai mươi đồng, một trăm đồng, hai trăm đồng, năm trăm đồng. Đây là hai bộ tiền đầu tiên được in năm 1947 tại nhà máy in tiền Khánh Thi, huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang, cùng một số nơi khác ở Việt Bắc, do trước đó Pháp cho máy bay ném bom oanh tạc khu đồn điền Chi Nê từ ngày 22 tháng 2 đến ngày 3 tháng 3 năm 1947, và gây ra một số thiệt hại cho công tác in tiền. Hai họa sỹ tham gia vẽ chính trong giai đoạn này là Lê Phả và Nguyễn Sáng. 

So với bộ đầu tiên, bộ thứ hai và bộ thứ ba của bộ tiền tài chính có một số thay đổi nhất định. Thiết kế mặt trước của hai bộ tiền này mô tả chân dung Lãnh tụ với ánh nhìn chếch sang bên trái. Đồng thời, hình ảnh Hồ Chủ tịch được bố cục ưu tiên ở giữa và phía bên phải. Duy chỉ có hai tờ tiền mệnh giá 50 đồng của bộ tiền tài chính thứ hai, và mệnh giá 20 đồng của bộ tiền tài chính thứ ba, khắc họa chân dung Người ở phía trái của mặt trước. Mặt sau được các họa sỹ khắc họa đời sống lao động và kháng chiến với hình ảnh người dân, người lính, du kích, vệ quốc quân, v.v. với tạo hình khỏe khoắn, giàu ý chí. Nhìn chung, các mẫu thiết kế giấy bạc thời kỳ này đều hướng đến tinh thần cổ động, cả trong xây dựng đời sống và kháng chiến kiến quốc. 

Ngày 6 tháng 5 năm 1951, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 15-SL, thành lập Ngân hàng Quốc gia Việt Nam và phát hành đồng bạc mới để ổn định tiền tệ. Theo đó, ba bộ tiền do Bộ Tài chính cho lưu hành trước đó được thu đổi từ ngày 1 tháng 6 năm 1951 tới ngày 1 tháng 12 năm 1952. Từ đó, bộ tiền tài chính dù không còn được sử dụng nhưng vẫn chứa đựng tình cảm và ký ức của cả dân tộc trong suốt chặng đường dài đầy cam go, gian khổ của cuộc kháng chiến chống Pháp. Qua từng nét vẽ, các họa sỹ đã gửi gắm niềm tin và hy vọng vào một tương lai tươi sáng, nơi người dân có thể sống trong hòa bình, ấm no. Mỗi tờ giấy bạc là một ký ức hào hùng của cả nước, một lời nhắn nhủ về sự kiên cường, lòng yêu quê hương, và tinh thần đoàn kết trong những ngày đầu lập quốc.

Thực hiện: Tâm Phạm

(Bài viết “Nhớ về bộ tiền tài chính đầu tiên của Việt Nam” được đăng tải lần đầu trong ấn phẩm Art Republik #7 “Tầm nhìn từ trung điểm”.)