Copyright © 2025 ArtRepublik Vietnam. All Rights Reserved. Website Developed by Tony Toàn
Thực hành của chị tập trung vào các hoạt động, biểu hiện và thẩm mỹ xã hội, với nghiên cứu gần đây xoay quanh những hình ảnh mang yếu tố giải phóng và phi thực dân. Sofia từng đảm nhiệm vai trò quản lý nghệ thuật tại các tổ chức như Vera List Center for Arts and Politics, Bảo tàng Isamu Noguchi, và Bảo tàng Nghệ thuật Hạt Los Angeles, cùng một số tổ chức khác. Chị tốt nghiệp Thạc sỹ Nghệ thuật tại Trung tâm Nghiên cứu Giám tuyển của Bard College. Nhân dịp giám tuyển Sofia Thiệu D’Amico thực hiện các dự án nghệ thuật tại Việt Nam, Art Republik đã có cơ hội trò chuyện sâu hơn về thực hành của chị.
Chúc mừng chị với dự án “Ở Nơi Mở Lời”. Đây có phải là triển lãm đầu tiên của chị ở Việt Nam không? Cơ duyên nào đã dẫn dắt chị đến sự hợp tác với Gate Gate Gallery?
Đúng vậy, “Ở Nơi Mở Lời” là triển lãm đầu tiên của tôi ở Việt Nam, ngay sau đó là “Chiến dịch Hồn Ma” tại Nguyễn Art Foundation. Tôi may mắn có cơ duyên gặp giám tuyển Đỗ Tường Linh, người gần như đã trở thành chị gái của tôi. Cô ấy đã động viên tôi đến thăm Việt Nam lần đầu tiên vào năm ngoái, sau khi tôi đã mơ ước về điều đó cả đời. Khi tôi đến Hà Nội, cô ấy đã đón tôi bằng xe máy và đưa tôi đến phòng trưng bày Gate Gate ở Hà Nội.
Bối cảnh các phòng trưng bày ở Việt Nam đang thay đổi nhanh chóng, và Gate Gate rất cởi mở với các cộng tác viên bên ngoài và các dự án thử nghiệm. Tôi thấy may mắn vì họ đã quan tâm đến dự án này, một dự án khá nặng về lý thuyết đối với một triển lãm, nhưng họ thực sự tin vào việc đầu tư giá trị tri thức của nó. Điều ý nghĩa là triển lãm này cũng được tổ chức tại Sài Gòn – nơi gia đình tôi xuất thân. Đội ngũ Gate Gate đã hỗ trợ tôi hết mình, và tôi hy vọng sẽ làm việc nhiều hơn với họ trong thời gian tới.
Vậy, mạch giám tuyển trong triển lãm này liên hệ như thế nào với thực hành giám tuyển cá nhân của chị?
Trước hết, công việc của tôi trong lĩnh vực nghệ thuật có ảnh hưởng hoàn toàn bởi lịch sử gia đình. Mẹ tôi là một nghệ sỹ, từng theo học tại Đại học Mỹ thuật TP. Hồ Chí Minh. Gia đình bên ngoại tôi là những người tị nạn sang Mỹ trong chiến tranh. Tôi cảm thấy vô cùng may mắn khi được học lịch sử nghệ thuật và theo đuổi công việc giám tuyển. Có thể nói, việc học nghệ thuật là một đặc ân lớn, và tôi cảm thấy mình được nâng đỡ rất nhiều bởi trải nghiệm tị nạn của gia đình. Tôi luôn muốn mang câu chuyện của họ theo mình trong mọi việc tôi làm, để có thể tạo ra những dự án không chỉ tôn vinh gia đình mà còn giúp họ tìm thấy sự đồng cảm.
Nhờ vậy, tôi nghĩ thực hành của mình luôn hướng tới tiềm năng bồi hoàn (restitutional potential) của việc sáng tác nghệ thuật, hay nói cách khác là sự kết nối giữa thực hành xã hội và thi ca, các hoạt động chính trị và mỹ học tương giao (relational aesthetics). Tôi muốn công việc của mình mang tính tương hỗ và phục vụ một phong trào lớn hơn. Lịch sử tiếng Việt đã hé lộ cho tôi rất nhiều về lịch sử Việt Nam. Tôi cũng nghĩ rằng một dự án phân tích lịch sử và cách diễn giải tiếng Việt cũng là một cách giải mã những thế hệ kinh nghiệm của người Việt, bao gồm cả tôi và lịch sử gia đình tôi.
Việc xem xét cách thức các thế lực thực dân đã ảnh hưởng đến ngôn ngữ, cũng như cách tiếng Việt đã tiếp thu và vượt qua những ảnh hưởng này để giành lấy chủ quyền quốc gia, là một nghiên cứu mang tính cấp tiến và trao quyền. Tôi đã học được những điều quan trọng từ mỗi nghệ sỹ trong “Ở Nơi Mở Lời” – Danh Võ, Hương Ngô, Jacqueline Hoàng Nguyễn, Phạm Ngọc Dương, Trương Tân và Ưu Đàm Trần Nguyễn. Đó là cách họ sử dụng, hoặc thậm chí là không sử dụng, các phương tiện như hùng biện, dịch thuật, tính rõ ràng và sự truyền tải. Họ cho tôi thấy điều nằm ẩn sâu bên trong cũng như bên dưới ngôn ngữ, và làm thế nào để nắm giữ những điều đó một cách công bằng, đồng thời tôn trọng sức nặng lịch sử mà ngôn ngữ mang theo.
Ở khía cạnh sâu sắc hơn, triển lãm này cũng nói lên một sự thật rằng tôi chưa nói tiếng Việt tốt. Tôi đang học nhưng gặp rất nhiều khó khăn. Tôi muốn tiếp cận triển lãm này từ ý tưởng về “tính không rõ ràng” hay “tính không thể hiểu được”, vốn cũng rất quan trọng trong thực hành chung của tôi: rằng có một sức mạnh trong việc không phải hiểu hoàn toàn và định nghĩa mọi thứ. Đối với tôi, việc chấp nhận sự phức tạp và bất khả tri của ngôn ngữ là một cách để tự vấn bản thân. Tôi không muốn cảm thấy mình có quyền chiếm đoạt những trải nghiệm không phải của mình, phải hiểu hay biết tất cả mọi thứ, hay luôn luôn là một người có đặc quyền trong việc tiếp nhận tri thức.
Chị có thể chia sẻ với độc giả của Art Republik về vai trò đồng giám đốc tại Transmitter ở New York không? Dự án tâm đắc nhất của chị ở đó cho đến nay là gì?
Transmitter sở hữu một mô hình hoạt động rất thú vị, vì nó luôn được điều hành chủ yếu bởi các nghệ sỹ và tổ chức trên tinh thần hợp tác. Được thành lập vào năm 2014, không gian đã tồn tại hơn mười năm và là một trụ cột trong hệ sinh thái phòng trưng bày ở Brooklyn. Là một trong sáu đồng giám đốc, tôi cùng cộng sự phân chia trách nhiệm để không gian này mang tính thử nghiệm và ưu tiên tầm nhìn của nghệ sỹ trong chương trình của mình. Tuy mới tham gia gần đây từ khoảng tháng 5 năm 2024, tôi rất tâm đắc với việc mỗi đồng lãnh đạo đều mang đến một giá trị khác biệt.
Vào tháng 12 năm 2024, không lâu sau khi tôi gia nhập Transmitter, tôi đã nói với nhóm rằng tôi được mời nộp một dự án cho Untitled Art Fair của Art Basel Miami. Tôi muốn đăng ký thông qua Transmitter, đây sẽ là cơ hội tham gia hội chợ lớn nhất của họ và lần đầu tiên tại Miami. Tôi đã lên kế hoạch trình bày một triển lãm vượt qua ranh giới của chủ đề hội chợ, đó là “East meets West” (tạm dịch: Đông gặp Tây). Cùng với các đồng giám đốc Lila và Eva, chúng tôi đã trình bày một triển lãm nhóm mang tên “to contain and mend” (tạm dịch: để chứa đựng và hàn gắn), lấy từ một câu nói của Trịnh T. Minh Hà về tính “thấm” hay sự bất ổn của các danh mục địa lý, dân tộc và quốc gia. Ý tưởng của chúng tôi là tạo nên cuộc gặp gỡ giữa “Đông Nam Á và Tây Nam Á”, nhằm phá vỡ những định nghĩa truyền thống, vốn thường nhìn nhận “phương Đông” hay “châu Á” một cách đơn lẻ và phiến diện. Với nguồn lực có hạn và một đội ngũ nhỏ, chúng tôi đã cùng nhau tổ chức một buổi trưng bày các tác phẩm của các nghệ sỹ Trà My Nguyễn, Leila Seyedzadeh, Trần Thảo Miên, Defne Tutus, Z.T. Nguyễn, Shaheer Zazai và Duy Hòa. Tôi đặc biệt tự hào khi có thể mang nhiều nghệ sỹ Việt Nam đến Art Basel Miami và giới thiệu tác phẩm của họ trong một bối cảnh quốc tế. Các tác phẩm đã bán khá chạy, điều này cho thấy sự quan tâm và đà phát triển mạnh mẽ của nghệ thuật đương đại Việt Nam – một xu hướng mà tôi cũng đang chứng kiến ở New York. Đó thực sự là một khoảnh khắc rất đáng tự hào.
Thực hành của chị tập trung vào tính chính trị của việc sáng tác nghệ thuật trong nhà tù và các hình dung về bãi bỏ chế độ giam giữ với các nghệ sỹ ở các vùng địa lý tự do và không tự do. Vào năm 2022, chị đã giám tuyển triển lãm “Talking Back: Artists of the Columbia Collective” tại Foreland ở Catskill, New York, tập trung vào lịch sử và thực trạng của việc giam giữ vị thành niên ở phía bắc New York. Với vai trò đồng giám đốc của Columbia Collective, những khía cạnh nào ở những cá nhân này đã thu hút chị, và chị có thể chia sẻ thêm về cách chị bắt đầu hợp tác với họ không?
Khi đang học Thạc sỹ tại Đại học Bard, tôi đã nghiên cứu lịch sử nhà tù của bang New York, đặc biệt là mối liên hệ của nó với cảnh quan. Tôi cũng làm gia sư viết cho Dự án Giáo dục trong Nhà tù của Đại học Bard (Bard Prison Initiative) tại Cơ sở Cải huấn Fishkill. Tôi được giới thiệu tới nghệ sỹ Maggie Hazen, lúc đó là giảng viên nghệ thuật thị giác của Bard, và cô ấy cũng đang làm công việc tương tự tại các cơ sở cải huấn cho thanh thiếu niên. Chúng tôi nhanh chóng bắt đầu cộng tác và cố gắng hỗ trợ các thực hành nghệ thuật trong các cơ sở một cách triệt để, đặc biệt là cho các nghệ sỹ trẻ và mới nổi.
Những cuộc đối thoại về cách thức thế giới đương đại và đời sống của chúng ta được định hình xung quanh sự tồn tại của phức hợp công nghiệp-nhà tù đang ngày càng tăng lên. TS Nicole Fleetwood đã viết về cách văn hóa thị giác trong tù ảnh hưởng đến quỹ đạo của nghệ thuật đương đại.
Maggie và tôi bắt đầu làm việc với các nghệ sỹ trẻ tại các cơ sở cải huấn dành cho vị thành niên, bởi vì những năm đầu đời là nơi mọi thứ bắt đầu: nơi niềm đam mê của bạn được nuôi dưỡng và bạn được khuyến khích theo đuổi ước mơ, hoặc nơi bạn gặp phải những rào cản và thiệt thòi. Các cơ hội giáo dục và sáng tạo do Cục Dịch vụ Gia đình và Trẻ em cung cấp hiển nhiên là không đầy đủ, trong một hệ thống kém hiệu quả và luôn cận kề bờ vực sụp đổ.
Những năm tháng này là giai đoạn then chốt trong cuộc đời mỗi người, và chúng tôi cảm thấy góc nhìn của giới trẻ – đặc biệt là cách họ đối mặt với các hệ thống xã hội và cấu trúc kiến trúc của chúng – cần được tích hợp tốt hơn vào các cuộc thảo luận lớn hơn về văn hóa và xã hội. Chúng tôi chỉ đang cố gắng kết nối những nghệ sỹ này với các nguồn lực phù hợp để họ có thể thực hiện những tác phẩm mà họ mong muốn.
Tiếp nối công việc này, chúng tôi vừa khai mạc một triển lãm ở Brooklyn mang tên Fraught Imaginaries (tạm dịch: Những tưởng tượng bị giám sát), là sự hợp tác giữa Maggie và Columbia Collective. Triển lãm tập trung khắc họa chuỗi cung ứng hàng hóa của phức hợp công nghiệp-nhà tù, và sử dụng sự vui tươi, hài hước để hóa giải một phần lực lượng giám sát mà họ phải đối mặt trong các trại giam vị thành niên.
Tính “mỹ học tù đày” (carceral aesthetics) liên quan tới thực hành của chị ra sao?
Mối quan tâm của tôi xoay quanh việc suy nghĩ về các thế lực xã hội, cấu trúc quyền lực, và hệ thống vật chất đang áp đặt lên chúng ta, cũng như cách để phá vỡ chúng, hướng tới những hình thức tồn tại, tư duy và cảm nhận mang tính giải phóng và công bằng hơn. Trong hành trình này, tôi thường tìm kiếm sự dẫn dắt từ truyền thống tư tưởng cấp tiến của người da màu ở Mỹ (American Radical Black), cùng các nhà văn và nhà lý luận (đặc biệt là phụ nữ). Tôi cũng tập trung nghiên cứu các khuôn khổ lý luận hậu thực dân, các dự án nghiên cứu sử học Việt Nam và những liên đới mang tính liên thuộc địa.
Công việc nghiên cứu về lịch sử nhà tù của tôi hoàn toàn tập trung vào bối cảnh nước Mỹ, cụ thể là New York. Tôi dành tâm huyết để tìm hiểu về các hệ thống giam giữ, về cách chúng ta chấp nhận sự tồn tại của hệ thống giam giữ và hình phạt như một phần hiển nhiên của cuộc sống. Rốt cuộc, chúng ta đã được định hình để tin rằng gây ra những tổn thương lớn hơn là một cách để giải quyết vấn đề. Đó là một vòng lặp của bạo lực. Chúng ta đã đi đến đây bằng cách nào? Và việc đối mặt với thực tế này cho chúng ta biết gì về chính mình, về những ý niệm của chúng ta về “công lý” và sự phục hồi?
Trong thời gian sống ở miền bắc New York, tôi đã làm việc tại một số cơ sở cải huấn và học được nhiều điều từ những người tôi gặp và những cấu trúc tôi đối mặt hơn là từ bất kỳ trường đại học nào; về sự tàn ác và bất công nhưng cũng về tình yêu và sự phục hồi. Thêm vào đó, trong một thế giới mà nhà tù được bình thường hóa và chạm đến mọi khía cạnh trong cuộc sống, từ các mối quan hệ đến hàng hóa mà chúng ta sử dụng và tiêu thụ, văn hóa này chắc chắn đã định hình nên các hình thức thẩm mỹ và lịch sử nghệ thuật của chúng ta. Phức hợp công nghiệp-nhà tù không chỉ là một mối quan ngại sâu sắc về văn hóa mà còn là vấn đề về nhân đạo.
Chị đã tiếp cận bộ sưu tập của Nguyễn Art Foundation ra sao cho chương giám tuyển mở “Đó là năm XXXX”? Chị đã kết nối “Chiến dịch Hồn Ma” với ý tưởng giám tuyển ban đầu của Thái Hà như thế nào?
Trong chuyến đi Sài Gòn năm ngoái, tôi may mắn có cơ hội gặp gỡ Thái Hà – một nhà tư tưởng tài năng sử dụng lối kể chuyện và khoa học viễn tưởng để kiến tạo những mô thức tồn tại mang tính cách mạng và vượt khỏi khuôn mẫu truyền thống.
Ý tưởng chủ đạo của triển lãm được xây dựng như một câu chuyện phiêu lưu, vay mượn từ các truyền thống văn hóa dân gian ở Đông và Đông Nam Á, cũng như các bản dịch tiểu thuyết giang hồ – 江湖. Trong những câu chuyện này, những nhân vật bị xã hội ruồng bỏ tìm thấy tình bằng hữu với những người cùng cảnh ngộ lưu lạc. Những tác phẩm giang hồ này đã đóng vai trò quan trọng, giúp các trí thức Việt Nam truyền bá tư tưởng chống thực dân và các đề xuất mang tính cách mạng nhằm giành lại độc lập. Triển lãm “Đó là năm XXXX” đã nêu bật một cách tinh tế phẩm chất cách mạng của thể loại hư cấu và cách chúng có thể làm suy yếu quyền lực thuộc địa.
Trong ý tưởng ban đầu của Thái Hà, câu chuyện phiêu lưu kể về một cô gái trẻ, và các tác phẩm nghệ thuật cô ấy mô tả vượt ra ngoài “các vật thể trưng bày” để trở thành các yếu tố tự sự với các chức năng và đời sống trong thế giới, nơi họ có thể có trải nghiệm được hóa thân. Tôi luôn bị thu hút bởi các bóng ma, quỷ dữ, quái vật, và những thực thể ma thuật trong bóng tối – những nhân vật dường như đối lập trực tiếp với mô hình tư bản và mọi cạm bẫy đế quốc của nó. Chúng ta không thể chỉ điểm hay bắt giữ những hình tượng này bằng bất kỳ công cụ hay công nghệ vật lý nào mà chúng ta biết, và tôi nghĩ đó là một ý niệm cấp tiến! Ở đây, hình tượng phản kháng của “bóng ma” đi tìm kiếm một thông điệp hay một sự giải thoát trần tục, đã trở thành nhân vật giang hồ mang tinh thần cách mạng.
Trong chương giám tuyển của tôi, cô gái trở thành một hồn ma và phải cảm nhận trải nghiệm tồn tại bên ngoài một đế chế, bị gạt ra ngoài lề và bị lãng quên. Đây cũng là một điều kiện thuộc địa. Tôi muốn nhân vật chính này cũng thay đổi hình dạng, từ các nhân vật được miêu tả trong video của Phan Thảo Nguyên, đến tác phẩm điêu khắc của Lập Phương, và hóa thân trong bàn thờ được dựng nên chứa các tác phẩm của An-My Lê, Tuấn Andrew Nguyễn và Orejarena & Stein. Con chim bồ câu trắng, tác phẩm điêu khắc của Phan Thảo Nguyên, theo truyền thống tượng trưng cho hòa bình sau xung đột hoặc linh hồn thăng hoa.
Tôi cũng đặc biệt quan tâm đến “Chiến dịch Linh hồn lang thang (Operation Wandering Soul)” – một chiến thuật quân sự tâm lý của Mỹ mà tôi đã lấy cảm hứng để đặt tên tiêu đề. Đây là một trường hợp hiếm hoi mà các công cụ chiến tranh chuyển từ vũ khí sang thế giới tưởng tượng. Những cuộn băng ma, ngoài việc là những đoạn ghi âm kỳ lạ và đầy ám ảnh, cũng cho chúng ta biết rất nhiều về chiến tranh và các thế lực đối lập của nó nói chung. Đây là một khung sườn tốt để suy nghĩ về những hồn ma của quá khứ khi chúng đối mặt với những lớp lang lịch sử khó nói. Tôi hy vọng có thể nghiên cứu sâu hơn về hiện tượng này.
Cảm ơn những chia sẻ đầy tính khai mở của chị. Mong rằng khán giả sẽ tiếp tục có cơ hội được thưởng lãm các dự án và lắng nghe những nghiên cứu mới của chị tại Việt Nam!
Thực hiện: Trao
