Copyright © 2025 ArtRepublik Vietnam. All Rights Reserved. Website Developed by Tony Toàn
Có thể coi phù sa là nền tảng cho đời sống tiến bộ trong nhiều nền văn minh, trong đó có đồng bằng châu thổ sông Hồng. Nhắc đến phù sa, ta không thể không nhắc tới một dòng tranh nghệ thuật đặc trưng đã ra đời từ yếu tố này, chính là tranh sơn mài. Từng hành động tạo ra một tác phẩm sơn mài đều như phản chiếu lại đời sống nông nghiệp trên miền phù sa châu thổ, khi đôi bàn tay quyết định mọi sản phẩm sinh ra từ sự cần cù. Làm tranh sơn mài, yêu tranh sơn mài, gắn bó tâm huyết với nghề, là một quá trình đi lên từ những cái chạm đầu tiên vào phù sa, cho tới khi kết thúc một chu trình của Đất. Ta sẽ tìm thấy một phần của chu trình ấy, niềm say mê khám phá sự sinh dưỡng từ đất ấy, tại triển lãm “Như những lớp phù sa | Like layers of alluvium” của cặp vợ chồng họa sỹ Trịnh Tuân – Công Kim Hoa.
Triển lãm được giám tuyển bởi bởi hoạ sỹ Trịnh Nhật Vũ, hiện đang tổ chức tại Trung tâm Nghệ thuật Đương đại Vincom (VCCA) từ 14/2 đến 15/4/2025. Gần một trăm tác phẩm trải dài trong suốt ba thập niên miệt mài sáng tác của hai vợ chồng họa sỹ Trịnh Tuân và Công Kim Hoa, không những cho thấy niềm say mê và sự nghiêm túc trong sáng tạo nghệ thuật, mà còn mang giá trị như một kho lưu trữ ký ức độc bản, đậm nét cá nhân về dòng chảy phù sa đã bồi đắp nên Hà Nội.
Không gian của “Như những lớp phù sa | Like layers of alluvium” là hành trình của những cái chạm, xuyên qua các lớp không và thời gian của tình yêu cá nhân và tình yêu Hà Nội, phản ánh góc nhìn mang màu sắc nhiếp ảnh của Trịnh Tuân và những bộc bạch nội tâm thấm đẫm xúc cảm tinh tế, đa chiều của Công Kim Hoa. Việc triển lãm không được thực hiện đơn lẻ mà được mở thành đôi “Sơn mài Tuân Hoa” đã mang đến cho người xem một trải nghiệm mới mẻ hơn trong cách tiếp cận thế giới quan duy mỹ của cặp nghệ sỹ. Đây là một thế giới hữu hình rực mở, rung rinh trong tĩnh tại và một thế giới trừu tượng vô hình kín đáo, mãnh liệt, đa tầng lớp, hé lộ dần trong quá trình khám phá những bùng nổ chuyển động. Hai thế giới tưởng chừng rất khác biệt lại bổ sung hài hoà cho nhau, nâng đỡ nhau, tôn vinh các giá trị của tình yêu một cách chân thực và toàn vẹn.
Dấn thân vào sơn mài là một hành trình mạo hiểm bởi tính chất khó kiểm soát đặc trưng của chất liệu và ảnh hưởng quá lớn từ yếu tố thời tiết, từ đó mở ra biên độ thay đổi rất rộng cho những kết quả thử nghiệm theo thời gian. Vì thế, nhịp làm việc liên tục và việc thuần thục kỹ thuật sẽ đóng vai trò tiên quyết. Xuyên suốt các tác phẩm trong triển lãm, ta thấy rõ sự kết hợp của chất liệu sơn ta truyền thống, cùng với việc sử dụng dày dặn các lớp sơn, cũng như không ngừng khám phá, tìm tòi, làm chủ chất liệu trên những đề tài mới, tạo hình mới. Điều này như chịu ảnh hưởng bởi trường phái Bauhaus và bảng màu mở rộng lấy cảm hứng từ tranh của danh hoạ Gustav Klimt, nhằm tạo nên những hiệu ứng thị giác đa dạng. Đó là sự chuyển động của thời gian qua lăng kính hài hoà của những sắc thái đối lập: hoài niệm và tươi vui, tĩnh tại và chuyển động, tinh tế và rực rỡ, cổ điển và hiện đại trong không gian ước lệ.
Trong giai đoạn sáng tác trước năm 2000, đặc trưng chung trong tác phẩm của hai nghệ sĩ nằm ở bảng màu sơn mài truyền thống, giới hạn trong các màu đen, đỏ, vàng, cánh gián; với bố cục tĩnh, ít đột phá, thường khai thác các hình ảnh, đề tài truyền thống, tạo hình tương đối đơn giản.
Sau năm 2000, ngôn ngữ sáng tác đặc trưng của hai nghệ sỹ dần chuyển di, với sự tìm tòi thể nghiệm và đột phá rõ rệt. Bố cục dần trở nên phong phú, với tạo hình duy lý, cân bằng với mỹ cảm vừa tinh tế vừa rực rỡ trong tranh của Trịnh Tuân; hay thế giới đa chiều chuyển động của nhiều mảng khối phức hợp, ngôn ngữ tạo hình bộc bạch sức hút nội tâm mạnh mẽ của Công Kim Hoa. Sự sáng tạo vượt trội trong bảng màu hiện đại đã phá vỡ quy chuẩn màu sắc của sơn mài truyền thống, với sự xuất hiện lần đầu của những màu trắng, tím và xanh ở nhiều sắc độ. Với Trịnh Tuân, thử nghiệm áp dụng những chi tiết đắt giá trong tranh của Klimt bao gồm các mảng lớn dát vàng, hoạ tiết toả tròn, xoáy ốc, gợn sóng, v.v… trong những vị trí nhất định của tác phẩm đã tạo nên hiệu ứng chuyển động rung cục bộ trong chủ thể tĩnh tại. Các phạm trù tương phản về sắc thái nóng-lạnh, đậm-nhạt, nông-sâu, đặc-loãng đã được trình bày nghiêm cẩn, rõ nét và chừng mực. Khả năng làm chủ chất liệu và kỹ thuật của hai nghệ sỹ đã đẩy sâu không gian tranh, góp phần biểu hiện nội tâm thành thực, duy mỹ và quyết liệt.
Trong hành trình du ngoạn sâu hơn vào các tác phẩm trong triển lãm “Như những lớp phù sa | Like layers of alluvium”, chúng ta thấy rõ hai khuynh hướng sáng tác vừa đối lập vừa bổ sung cho nhau. Góc nhìn mang tính nhiếp ảnh của Trịnh Tuân gom nhặt lại những khoảnh khắc hữu hình của tình yêu, của hạnh phúc, của vô số những cảm xúc không tên chỉ có thể cảm nhận trong những nút giao điểm không gian và thời gian.
Từ 2010, các tác phẩm của Trịnh Tuân đã có thêm một sự đột phá trong ngôn ngữ biểu hiện. Tạo hình của bản ngã duy lý trong tranh anh được khai thác tập trung hơn, ngoài sự tương tác với không gian chuyển đổi bốn mùa có chiều sâu, còn có sự phóng chiếu, nhân bản trong các mảng khối sắp đặt theo một trật tự tuyến tính nhất định; khiến cho yếu tố phụ trong tác phẩm trở thành một phần không thể tách rời trong toàn bộ chỉnh thể, nhưng vẫn cân bằng hài hoà với đối tượng chính.
Một hướng đi mới nữa hiện diện trong tác phẩm gần nhất “Trong khu vườn yên tĩnh” – được tác giả hoàn thành 3 ngày trước triển lãm – như mở ra một cánh cửa tự sự hứa hẹn nhiều sự thăng hoa khác biệt. Tạo hình nhân vật chính được phác hoạ cụ thể hơn, với nhân diện che khuất, các nét viền đối lập về màu sắc và độ dày-mỏng chồng lên nhau. Nhân vật được thể hiện như vừa ở trên cùng, vừa hoà mình vào tổng thể bố cục chung của các mảng màu sắc xen kẽ, những khóm hoa chụm đầu; tất cả cùng hướng vào trung tâm, gợi cảm giác như đang ở trong một biên niên sử thời cận đại.
Tựu trung lại, điểm nhìn trong tranh Trịnh Tuân tập trung khắc hoạ những yếu tố bên ngoài và bên trên của sự sống bồi đắp trên nền đất phù sa, những đối tượng dương tính trong bố cục tĩnh, bao gồm động thực vật, con người, các công trình văn hoá, lịch sử, tôn giáo và kiến trúc. Đối thoại vô ngôn trong các tác phẩm gắn kết trên âm hưởng chung về tình yêu, bao gồm tình yêu đôi lứa, tình yêu với thiên nhiên, với các yếu tố văn hoá – lịch sử – địa lý xuất hiện hàng ngày trong cuộc sống. Trịnh Tuân du ca trong đời sống của cây, tình yêu của cây, bền bỉ và nhẫn nại, với những cảm xúc nội tại ít thay đổi trong vô số biểu hiện tạo hình đa dạng; để mang tới một câu chuyện kể theo mạch suy tưởng của thời gian về dòng chảy sự sống dương nơi tác giả sinh sống, yêu thương và gắn bó.
Trong khi đó, Công Kim Hoa tập trung tái hiện những đường nét âm tính chuyển động ở các mức độ rõ ràng khác nhau, từ vô hình dáng tới khi mờ nhoè xuất hiện trong trạng thái hoà cùng các vật chất khác, ở sâu trong những tầng đất; cho tới cứng chắc, vẩy mạnh như ở dạng hợp kim, kim loại. Các mảng khối đan cài ngang, dọc hoặc chéo, song song cùng tồn tại như quy luật tự nhiên nhiều đời. Biểu cảm giàu sức gợi trong những lớp sơn ẩn – chìm dẫn dắt người xem vào ranh giới hư-thực. Đất, hay người đàn bà, là bệ đỡ cho sự sống vật chất phía trên, hay người đàn ông; và trên nền tảng đó, các dạng sự sống hiện hữu như những phút giây rực sáng của vàng quỳ, hay luân chuyển dạt dào dưới dạng những đường nét ngẫu hứng vẩy mạnh. Đất mang trong mình một phần sắc màu của lịch sử, của thời gian, của nước, gió, lửa, sinh vật sống, của bầu trời và của chính nó. Đất trong tranh Hoa chính là những bản ghi chép địa lý – lịch sử chồng lên nhau tự nhiên nhất, gần gũi nhất, bồi đắp lớp này trên lớp khác, tự nhiên như hơi thở, để lưu trữ ký ức về một góc của không gian và thời gian.
Triển lãm đôi “Như những lớp phù sa | Like layers of alluvium” của hai hoạ sĩ Trịnh Tuân – Công Kim Hoa như một điệu nhảy đôi trên nền tảng gắn kết chặt chẽ giữa thế giới vô hình của đất và hữu hình của đa dạng sự sống phía trên đó.
Một câu chuyện có hồn được kể từ sự hiện diện ở mọi hình thái tồn tại của yếu tố phù sa, từ sinh vật tới công trình nhân tạo được nuôi dưỡng trên nền đất đó. Tính lịch sử và địa lý đặc trưng cũng xuất hiện thông qua sắc tố đỏ hiện diện trong hầu hết các tác phẩm, như sự gợi nhắc kín đáo về lịch sử thấm đẫm chiến tranh để bảo vệ mảnh đất thiêng liêng, gìn giữ hoà bình; cũng như về mạch nguồn sống của đất châu thổ xuất phát từ tên của sông Hồng (tên gốc là “Xích Đằng”, tên tiếng Pháp là “Fleuve Rouge”, nghĩa là “sông có nước màu đỏ”). Tính đất được nhắc đến không chỉ duy mỹ, mà còn duy cảm, khi gợi nhớ đến những sự sống đã và đang tiếp tục hoà mình vào lớp phù sa, để tạo nên nền tảng cho thế hệ tiếp nối. Vợ chồng nghệ sỹ đã cô đặc những khoảnh khắc tĩnh lặng của mảnh đất thủ đô nơi họ gắn bó, yêu thương và sinh sống, trong sự kết nối mạnh mẽ với các yếu tố địa lý – lịch sử đặc trưng, và một sự cảm khái trong bản thể hiện sinh, dâng lên trong mình những phức cảm đến từ một sự tôn vinh và hoà nhập sâu sắc với vùng đất bản địa.
Bài: Trang Phan
